ਸੂਰਿਆਕਾਂਤ ਤਰਿਪਾਠੀ 'ਨਿਰਾਲਾ'
ਸੂਰੀਆਕਾਂਤ ਤਰਿਪਾਠੀ ਨਿਰਾਲਾ (ਹਿੰਦੀ: सूर्यकांत त्रिपाठी 'निराला') ( 21 ਫਰਵਰੀ 1896[1] 15 ਅਕਤੂਬਰ 1961) ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਤੰਭਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਵੀ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀ ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁਖਤਾ ਨਾਲ ਚਿਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤਛੰਦ ਦੇ ਉਕਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਜੀਵਨ
ਸੂਰੀਆਕਾਂਤ ਤਰਿਪਾਠੀ ਨਿਰਾਲਾ ਦਾ ਜਨਮ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਮਹਿਸ਼ਾਦਲ (ਜਿਲਾ ਮੇਦਿਨੀਪੁਰ) ਵਿੱਚ 21 ਫਰਵਰੀ 1896 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਲਿਲੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਨਮਮਿਤੀ 21 ਫਰਵਰੀ 1899 ਅੰਕਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮਦਿਨ ਮਨਾਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ 1930 ਵਿੱਚ ਅਰੰਭ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਸੁਰਜਕੁਮਾਰ ਕਹਲਾਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਪੰਡਿਤ ਰਾਮਸਹਾਏ ਤਰਿਪਾਠੀ ਉਂਨਾਵ (ਬੈਸਵਾੜਾ) ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮਹਿਸ਼ਾਦਲ ਵਿੱਚ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਉਂਨਾਵ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਗੜਕੋਲਾ ਨਾਮਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਸਨ।[2]
ਨਿਰਾਲਾ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੱਕ ਹੋਈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਆਪਣੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤਾ। ਪਿਤਾ ਦੀ ਛੋਟੀ-ਜਿਹੀ ਨੌਕਰੀ ਦੀਆਂ ਅਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਾਨ-ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਨਿਰਾਲਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਲਿਤ-ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰ ਆਪਣੇ ਅਬੋਧ ਮਨ ਤੋਂ ਹੀ ਮਿਲ ਗਏ। ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਮਾਤਾ ਦਾ ਅਤੇ ਵੀਹ ਸਾਲ ਦਾ ਹੁੰਦੇ - ਹੁੰਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਵੀ ਬੋਝ ਨਿਰਾਲਾ ਉੱਤੇ ਪਿਆ। ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜੋ ਮਹਾਮਾਰੀ ਫੈਲੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸਿਰਫ ਪਤਨੀ ਮਨੋਹਰਾ ਦੇਵੀ ਦਾ, ਸਗੋਂ ਚਾਚਾ, ਭਰਾ ਅਤੇ ਭਰਜਾਈ ਦਾ ਵੀ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਾਕੀ ਕੁਨਬੇ ਦਾ ਬੋਝ ਚੁੱਕਣ ਵਿੱਚ ਮਹਿਸ਼ਾਦਲ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਨਾਕਾਫੀ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਆਰਥਕ - ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰਿਆ। ਨਿਰਾਲੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਔਖੇ ਤੋਂ ਔਖੀਆਂ ਪਰੀਸਥਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਧਾਂਤ ਤਿਆਗਕੇ ਸਮਝੌਤੇ ਦਾ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾਇਆ, ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਾਹਸ ਨਹੀਂ ਗੰਵਾਇਆ। ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਗਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰਿਆ। ਉਥੇ ਹੀ ਦਾਰਾਗੰਜ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਰਾਇ ਸਾਹਬ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕੋਠੀ ਦੇ ਠੀਕ ਪਿੱਛੇ ਬਣੇ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ 15 ਅਕਤੂਬਰ 1961 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ।
ਪ੍ਰਮੁਖ ਰਚਨਾਵਾਂ
ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ
- ਅਨਾਮਿਕਾ
- ਪਰਿਮਲ
- ਗੀਤਿਕਾ
- ਦ੍ਵਿਤੀਯ ਅਨਾਮਿਕਾ
- ਤੁਲਸੀਦਾਸ
- ਕੁਕੁਰਮੁੱਤਾ
- ਅਣਿਮਾ
- ਬੇਲਾ
- ਨਯੇ ਪੱਤੇ
- ਅਰਚਨਾ
- ਆਰਾਧਨਾ
- ਗੀਤ ਕੁੰਜ
- ਸਾਂਧਿਆ ਕਾਕਲੀ, ਅਪਰਾ।
ਨਾਵਲ
ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ
ਨਿਬੰਧ
ਪੁਰਾਣ ਕਥਾ
ਬੰਗਾਲੀ ਤੋਂ ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ
- ਆਨੰਦ ਮਠ
- ਵਿਸ਼ ਵ੍ਰਕਸ਼
- ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਕਾਂਤ ਕਾ ਵਸੀਯਤਨਾਮਾ
- ਕਪਾਲਕੁੰਡਲਾ
- ਦੁਰਗੇਸ਼ ਨੰਦਿਨੀ
- ਰਾਜ ਸਿੰਹ
- ਰਾਜਰਾਨੀ
- ਦੇਵੀ ਚੌਧਰਾਨੀ
- ਯੁਗਲਾਂਗੁਲਯ
- ਚੰਦਸ਼ੇਖਰ
- ਰਜਨੀ
- ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਵਚਨਾਮ੍ਰਤ
- ਭਰਤ ਮੇਂ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ
- ਰਾਜਯੋਗ