ਸਨਾਤਨਵਾਦ

ਜੈਕਿੳੁਜ਼-ਲੁਇਸ ਡੇਵਿਡ ਵਲੋਂ ਚਿੱਤਰਿਤ ਚਿੱਤਰ ਹਰਾਯਤੀ ਦੀ ਸਹੁੰ, ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵ-ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ(1784 ਈਸਵੀ)

ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਪਦ ਕਲਾਸਿਜ਼ਮ(Classism) ਦਾ ੳੁੱਤਰ-ਭਾਰਤੀ ਭਸ਼ਾਵਾਂ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਚਲਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਵ ਦੇ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ 'ਪਰੰਪਰਾਵਾਦ', 'ਪ੍ਰਚੀਨਵਾਦ' ਤੇ 'ਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀਅਤਾ' ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਦ ਮੂਲ ਸ਼ਬਦ "ਕਲਾਸੀਸਿਜ਼ਿਮ" ਦੇ ਅਸਲ ਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ "ਕਲਾਸੀਸਿਜ਼ਿਮ" ਨੂੰ ਹੀ ਮੂਲ ਸ਼ਬਦ ਵਜੋਂ ਇੰਨ-ਬਿੰਨ ਵਰਤ ਲੈਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਹੈ।

ਭੂਮਿਕਾ

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਰੋਮਨ ਸਮਾਜ ਪੰਜ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਅਾ ਹੋਇਅਾ ਸੀ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਪੰਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ੳੁੱਚਤਮ ਨੂੰ "ਕਲਾਸੀਸਿਜ਼ਿਮ" ਨਾਲ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਦ ਪਦ ਨੂੰ ਯੂਨਾਨੀ ਵਿਅਾਕਰਣੀ ਅੌਂਲਸ ਗੇਲਿਅਸ(Aulus Gelius) ਨੇ ਜੋ ਦੂਸਰੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਅਾ, ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਾਹਿਤਿਕ ਖੇਤਤ ਲਈ ਵਰਤਿਅਾ। ੳੁਸ ਦੀ ਲਿਖੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਜੋ 'ਅਾਮ ਜਨਤਾ ਲਿਈ ਲਿਖੀਅਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ' ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪਿੱਛੋਂ 'ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਲਿਖੀਅਾਂ ਗਈਅਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ' ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਅਾ ਗਿਅਾ। ਫਿਰ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ 'ਤਕਨੀਕੀ ਗੁਣਾਰਥ' ਤੋਂ 'ਜਨ-ਪ੍ਰੀਅ'(popular) ਬਣ ਗਿਅਾ। 6ਵੀਂ ਸਦੀ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਣ ਜਮਾਤ(class) ਲਈ ਵਰਤਿਅਾ ਜਾਣ ਲੱਗਿਅਾ। ਇਹ ਜਮਾਤ ਅਨੁਮਾਨ ਅਨੁਸਾਰ 'ੳੁੱਚ' ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਵਾਸਤੇ 'Classicus' ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਅਾ ਸ਼ਬਦ 'ਕਲਾਸ(class)' ਸ਼ਬਦ ਚੱਲ ਪਿਅਾ। ਇਹ ਨਿਰਵਿਵਾਦ ਹੈ ਕਿ ਜਮਾਤ(ਕਲਾਸ) ਵਿੱਚ ੳੁਹੀ ਗ੍ਰੰਥ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜੋ ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ 'ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ' ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਕਲਾਸਿਸਿਜ਼ਿਮ ਦਾ ਹੋਰ ਅਰਥ 'ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ' ਵੀ ਹੋ ਗਿਅਾ। 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ 'ਕਲਾਸਿਕ', 'ਕਲਾਸੀਕਲ' ਤੇ 'ਕਲਾਸਿਸਿਜ਼ਮ' ਕਲਾਸ ਤੋਂ ਹੀ ੳੁਤਪੰਨ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਾ ਕੇ ਯੂਨਾਨੀ ਤੇ ਰੋਮਨ ਲੇਖਕਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪਸਾਰ ਗਏ-ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਸ਼ਿਅਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਰਨ ਦਾ ਤੇ ਦੂਸਰਾ ੳੁਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਲਾਏ ਰੂਪਾਂ ਤੇ ਵਰਤੀਅਾਂ ਕਲਾ-ਵਿਧੀਅਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਰਨ ਦਾ। ਲੰਮੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਅਾ ਵਿੱਚੋਂ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੇਧ ਵਿੱਚ ਜੋ 'ਵਾਦ' ੳੁੱਠਿਅਾ ਤੇ ਜਿਸਨੇ ਕਦੇ ੳੁੱਪਰ ਤੱਕ ਕਦੇ ਹੇਠਾਂ ਸਾਹਿਤਿਕ ਯੁੱਧਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਗਾਰ ਪਾਈ, ੳੁਹ ਰੁਮਾਂਟਿਸਿਜ਼ਿਮ, ਰੁਮਾਂਸਵਾਦ ਜਾਂ ਸ੍ਵਛੰਦਤਾਵਾਦ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਅਧਿਅੈਨ ਬਿਨਾਂ ਸਨਾਤਨਵਾਦ(ਕਲਾਸੀਸਿਜ਼ਿਮ) ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।

ਇਤਿਹਾਸ

ਬਰਨੀਨੀ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਨਦੀਅਾਂ ਵਾਲੀ ਪਹਾੜੀ ਕਲਾ-ਕ੍ਰਿਤੀ,(1651 ਈਸਵੀ)

ਓਲੋਮੋਇਕ(ਕਰੀਜ਼ ਰਿਪਬਲਿਕ) ਵਿੱਚ ਕਲਾਸਿਕ ਕ੍ਰਿਤੀ ਵਾਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ

ਇਤਿਹਾਸ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾ 320 ਤੋਂ 30 ਪੂ.ਈ. ਤੱਕ ਦਾ ਕਾਲ ਨਜ਼ਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ੳੁੱਠੇ ਯੂਨਾਨੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਰੂੜ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਯੂਨਾਨੀ ਲੇਖਕਾਂ ਹੋਮਰ(ਨਿਕਟ 850 ਪੂ.ਈ.) ਤੋਂ ਅਫ਼ਲਾਤੂਨ(427-347 ਪੂ.ਈ.) ਤੱਕ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਅਰਸਤੂ(384-322 ਪੂ.ਈ.) ਵੱਲ ਪਰਤੇ। ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਦੀ ਪਤੜ ਰੋਮਨ ਸਮਰਾਟ ਅਗਸਤਸ (31 ਪੂ.ਈ.-14 ਪੂ.ਈ.) ਦੇ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਇਸੇ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅੈਸਕਾਲੀਸ-ਸੋਫੋਕਲੀਜ਼-ਯੂਰਿਪੀਡੀਜ਼ ਦੀ ਰਿਵਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਯੂਨਾਨੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਕਲਾਸੀਸਿਜ਼ਮ ਦੀ ਮਾਣਹਾਨੀ 5ਵੀਂ ਸਦੀ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਈਸਾਈਅਤ ਦੇ ਫੈਲਣ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਇਹ ਧਰਮ ਨਾਲ ਲੌਕਿਕ ਦੀ ਬਜਾਏ ਤਿਅਾਗ ਅਤੇ ਪਾਰਸਾਈ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।ਰੋਮਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੁਨਰ(1453 ਈ. ਦੇ ਪਸ਼ਚਾਤ) ਜਾਗਰਣ ਤੱਕ ਦਾ ਕਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮੀਖਿਅਾ ਕਾਰ ਅਾਰ. ਏ. ਸਕਾਟਜੇਮਸ ਅਨੁਸਾਰ "ਅਨ੍ਹੇਰਾ ਯੁਗ" ਹੈ ਕਿੳੁਂਕਿ ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸੰਤੋਸ਼-ਜਨਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ "ਦਾਂਤੇ" ਅਾਪਣੀ ਰਚਨਾ 'ਡਿਵਾਇਨ ਕਮੇਡੀ' ਨਾਲ ੳੁੱਭਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਰੋਮਨ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਿਭਾੳੁਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ 'ਕਾਵਿ ਵਿਅੰਜਨਾ' ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ੳੁਹ ਵਿਦਵਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ 'ਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ "ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ" ਨੂੰ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾੳੁਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ੳੁਸ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਾਲੀ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਸੱਭਿਅਯ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ੳੁਸ ਦਾ ਇਹ ਯੁੱਗ ਇਤਾਲਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕਲਾਸੀਕਲ ਯੁੱਗ ਹੋ ਨਿਬੜਿਅਾ। ਮਨੁੱਖੀ ਅਾਤਮਾ ਬਾਹਲ਼ਾ ਚਿਰ ਕਿਸੇ ਜਕੜ ਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਅਾਤਮਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਮੰਗਦੀ ਹੈ ਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਾ ਦੀਅਾਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਤੋੜ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ 14ਵੀਂ-15ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਈਸਾਈਅਤ ਪਾਰਸਾਈ ਦੀ ਜਕੜ ਕੁਝ ਢਿੱਲੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦੱਬੀ-ਘੁੱਟੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕਤਾ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੇ ਅਾਤਮ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਲਈ ਨਵੇਂ -ਨਵੇਂ ਰਾਹ ਲੱਭਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਨਾਤਨਵਾਦ(ਕਲਾਸੀਸੀਜ਼ਿਮ) ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦ ਜਾਂ ਸ੍ਵਛੰਦਤਾਵਾਦ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਅਾ।

ਸ੍ਵਛੰਦਤਾਵਾਦ(ਰੁਮਾਂਸਵਾਦ) ਦਾ ੳੁਦੈ ਹੋਣਾ

'ਸ੍ਵਛੰਦਤਾਵਾਦ' ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ "ਰੁਮਾਂਟਿਸਿਜ਼ਿਮ" ਲਈ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਚਲਦਾ ਪਦ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਲੇ ਇਸ ਲਈ "ਰੁਮਾਂਸਵਾਦ" ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। "ਰੁਮਾਂਸਿਕ" ਤੋਂ ਅਾਇਆ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਰੋਮਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਸਮੇਂ "ਦੱਖਣੀ ਯੂਰਪ" 'ਚ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਕੁਝ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸੂਚਕ ਸਨ। 'ਰੁਮਾਂਸ' ੳੁਸ ਸਮੇਂ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਹਾਣੀ-ਲੇਖਕ ਲਈ ਵਰਤਿਅਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੱਧਕਾਲ 'ਚ 'ਰੋਮਨਾ' ਸ਼ਬਦ ਬੀਰ ਤਥਾ ਪ੍ਰੀਤ-ਗਥਾਵਾਂ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤਿਅਾ ਜਾਂਦਾ ਪਦ ਸੀ। ਬੀਰ ਗਥਾਵਾਂ ਜੰਗੀ-ਯੋਧਿਅਾਂ ਲਈ ਸਨ। ਇਹ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਜਨ-ਸਧਾਰਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇੰਗਲੈਂਡ 'ਚ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦ 15ਵੀਂ-16ਵੀਂ 'ਚ ਮਹਾਰਾਣੀ ਅਲਿਜ਼ਾਬੈੱਥ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ ਹੋਇਅਾ, ਭਾਵੇਂ ਇਸਨੂੰ 18ਵੀਂ ਸਦੀ 'ਚ 'ਬੇਥਵੀਅਾ ਤੇ ਅਣਹੋਈਅਾਂ' ਕਹਿਕੇ ਮੁੜ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਭਾਵ ਸਨਾਤਨ(ਕਲਾਸਿਕ) ਲੇੇਖਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ 'ਚ ਜਾਣ ਦਾ ਅਨੁਸਰਣ ਕੀਤਾ। 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦੀਅਾਂ ਤੇ ਸਨਾਤਨਵਾਦੀਅਾਂ ਵਿੱਚ ਘੋਰ ਸਾਹਿਤਿਕ ਜੰਗ ਛਿੜ ਗਈ, ਜੋ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੱਕ ਜਾ ਅਪੜੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ੍ਵਛੰਦਤਾਵਾਦੀ ੳੁਹਨ੍ਹਾਂ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜੋ ੳੁਹਨਾਂ 'ਤੇ ਸਨਾਤਨਵਾਦੀ ਲਾਗੂ ਕਤਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ।

ਰੁਮਾਂਸਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵ੍ਰਿੱਤੀ

ਇਹ ਪ੍ਰਵ੍ਰਿਤੀ ਨਵੀਨਤਾ ਲੋਚਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਵਡੇਰਿਅਾਂ ਦੀ ਬੰਧਿਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਵ੍ਰਿਤੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸੁਖਾਂਤ ਤੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਵੰਨਗੀ "ਸੁਖਾਂਤ-ਦੁਖਾਂਤ" ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਾਹਿਤਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੰਨ੍ਹੀ ਜੁਗਗਰਦੀ ਮੱਚ ੳੁੱਠੀ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ, 'ਅਤਿ ਦਾ ਅੰਤ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੰਦਾ ਹੈ' ਜਾਂ 'ਹਰ ਕਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।' ਤਾਂ ਲੰਮੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਪਿੱਛੋਂ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ੳੁਪਜਿਅਾ। ਜਿਸ ਨੇ ਪੁਰਾਣੀਅਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਵਿਗਿਅਾਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਤੇ ਰੁਮਾਸਵਾਂਦ ਦਾ ਨਿਖੇੜਾ ਹੋ ਗਿਅਾ।

ਸਨਾਤਨਵਾਦ(ਕਲਾਸਿਸਿਜ਼ਮ) ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਵਿਧਾਨਕਾਰੀ

ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਦਾ ਅਾਰੰਭ ਅਰਸਤੂ ਤੋਂ ਹੋਇਅਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ੳੁਹ ਅਾਪਦੀ ਪੁਸਤਕ "ਪੋਇਟਿਕਸ" ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਿੱਛੋਂ ਯੂਨਾਨੀ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸਾਹਿੱਤ-ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ। ਫਿਰ 17ਵੀਂ-18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ "ਨਵ-ਸਨਾਤਨਵਾਦ"' ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਹਾਵੀ ਰਹੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਰਸਤੂ-ਕਾਵਿ ਨਿਯਮ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਸ੍ਵਛੰਦਤਾਵਾਦੀਅਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਮੁੜ ਵਿਚਰਨ ਦਾ ਰਾਹ ਦੇਖਣ ਲੱਗੀ।

ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ

1. ਪੇਟਰ ਦਾ ਮਤ:-ਪੇਟਰ ਲਈ ਸਨਾਤਨਵਾਦ(ਕਲਾਸਿਸਿਜ਼ਮ) ਤੋਲ(measure), ਪਰਿਸ਼ੁੱਧਤਾ(purity), ਸੰਜਮ (temperance) ਹੈ। ੳੁਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ "ਸੌਂਦਰਯ ਵਿੱਚ ਨੇਮ" ਹੈ ਭਾਵ ੳੁਤਸੁਕਤਾ ਅਤੇ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਹੀ ਸਨਾਤਨਵਾਦ(classism) ਹੈ। ੳੁਸ ਅਨੁਸਾਰ ਯੂਨਾਨੀ ਲੇਖਕ ਸੋਫੋਕਲੀਜ਼ ਹੀ ੳੁੱਤਮ ਸਨਾਤਨਵਾਦੀ ਹੈ। ਪੇਟਰ 'ਤੇ ਅਾਲੋਚਕਾ ਨੇ ਇਹ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਅਾ ਕਿ ੳੁਸ ਦੇ ਮਤਿ ਦਾ ਕੋਈ ਅਕੱਟ ਅਾਧਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।
2. ਅੈਂਬਰਕ੍ਰੋਂਬੀ ਦਾ ਮਤ:-ੳੁਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਵਿਭਿੰਨ ਕਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾੳੁਣ ਦਾ ਇੱਕ ਢੰਗ ਹੈ। ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਨੁਭਵ ਰਾਹੀਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਯਥਾਰਥਵਾਦ, ਰੁਮਾਂਸਵਾਦ ਅਾਦਿ ਨੂੰ ਸੁਮਿਲਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ੳੁਦ ਅਨਾਸੁਤ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕਵੀ "ਸ਼ੈਲੇ" ਇਸ ਦੀ ਵਧੀਅਾ ੳੁਦਾਹਰਨ ਹੈ। ਅਾਲੋਚਕਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇ ਇਹ ਮੰਨ ਲਈਏ ਤਾਂ 'Laa Belle Dame Sans Merci', 'Loademia' ਅਤੇ 'The Ancient Mariner' ਤੋਂ ਹੱਥ ਥੌਣੇ ਪੈਣਗੇ। ਸੋ ਇਹ ਮਤਿ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ।
3. ਸੀ. ਅੈਚ. ਹਰਫੋਰਡ ਦਾ ਮਤ:-ੳੁਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਨਾਤਨ ਜਾਂ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਅਾਪਣਾ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਪਰ ਜਿਸ 'ਤੇ ਸਮਾਜ ਨੇ ਮੋਹਰ ਲਗਾਈ ਹੈ, ੳੁਹ 'ਸਨਾਤਨਵਾਦੀ' ਰਚਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ 'ਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਅਾਪਣਾ ਵਿਅਕਤਤਿਵ ਹੈ, ੳੁਹ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਹੈ।
4. ਥੀਓਡੋਰਾ ਵਾੱਟਸ-ਡੁਨਟਨ ਦਾ ਮਤ:-ੳੁਸ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀਆਂ ਅਦਿੱਖ ਸ਼ਕਤੀਅਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਅਾੳੁਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਕਾਵਿਕ-ਕਰਮ ਵਿਹਾਰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ੳੁਹ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਕਰਮ ਹੈ। ੳੁਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਨਾਤਨਵਾਦ ੳੁਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਸ੍ਵਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਇੱਕ ਅਤਿਸੰਗਠਿਤ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਪਰਿਸ਼ਕ੍ਰਿਤ ਦਸ਼ਾ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੋਵੇ।
5. ਹਰਬਰਟ ਗ੍ਰੀਅਰਸਨ ਦਾ ਮਤ:-ੳੁਸ ਅਨੁਸਾਰ ਕਲਾਸੀਸਿਜ਼ਿਮ ੳੁਦੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਪੀੜ੍ਹੀ ਇਹ ਸਮਝਦੀ ਹੈ ਕਿ ੳੁਸਨੇ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਯੁੱਗਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸਦਾਚਾਰਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕਰਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ੳੁਸ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦਾ ਕਲਾਸਿਕੀ ਸੁਜੋੜ ਭੰਗ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਜਿਵੇਂ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵੇਲੇ ਹੋਇਅਾ। ੳੁਹ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਨਿਰਾ ਕਲਾਸਿਕ ਜਾਂ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਹਰ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਭਾਵ 'ਚ ਅਸੀਂ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਨਾਲ ਹੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕਲਾਸਿਕੀ ਜਾਂ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਹੋਣਾ ਤਹਿ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
6. ਟੀ. ਅੈਸ. ਅੈਲਿਅਟ ਦਾ ਮਤ:-ੳੁਸ ਅਨੁਸਾਰ ਕਲਾਸਿਕੀ ਅਤੇ ਰੁਮਾਂਟਿਕ 'ਚ ਇਹ ਹੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ਜੋ ਸੰਪੂਰਨ ਤੇ ਅਪੂਰਨ, ਪ੍ਰੋੜ ਤੇ ਅਪ੍ਰੋੜ ਅਤੇ ਸੁਸੰਗਠਿਤ ਤੇ ੳੁਘੜੇ-ਦੁੱਘੜੇ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ੳੁਸ ਨੇ ਕਲਾਸਿਸਿਜ਼ਿਮ ਦੇ ਵਡਿਤਣ ਦਾ ਰਾਜ ਵੀ ਨੰਗਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾਸੀਕਲ ਰਚਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰੋੜ ਰਚਨਾ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
7. ਅੈਫ. ਅੈਲ. ਲੀਵਿਸ ਦਾ ਮਤ:-ੳੁਸ ਅਨੁਸਾਰ, 'ਜਦੋਂ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਕੀਮਤਾ ਵਿਛੁੰਨ ਹੋ ਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਣ ਜਾਂਦੀਅਾਂ ਹਨ ਤਾਂ ਕਲਾਸਿਸਿਜ਼ਿਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦ ਅਾਪਣੀ ਫੁਹੜੀ ਸਮੇਟ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਮੁੜ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਪੈਟਰਨ, ਕ੍ਰਮਬੱਧਤਾ,ਸਮਤੋਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਹੈ, ਮੈਦਾਨ ਮੱਲ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਸੋ ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਵਿਅਕਤੀਗਤਤਾ ਦਾ ਪੜਾਅ ਹੈ।
8. ਅਾਰ. ਏ. ਸਕਾਟਜੇਮਸ ਦਾ ਨਿਰਣਾ:-ੳੁਸ ਨੇ ਜੋ ਕਿਤਾਬ "Making of Literature" ਲਿਖੀ, ੳੁਸ ਅਨੁਸਾਰ, 'ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਸੌਂਦਰਯ ਦੇ ਇਸ ਲੋਕ ਜਗਤ ਨਾਲ ਬੱਝਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸ੍ਵਛੰਦਤਾਵਾਦ(ਰੁਮਾਂਸਵਾਦ) ੳੁਸ ਪਰਾਜਗਤ ਨਾਲ ਸੁਲਝਦਾ ਹੈ। ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਕ੍ਰਮ, ਪ੍ਰਸਾਦ, ਤੇ ਸੁਡੌਲਤਾ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਅਤੇ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦ ਅਜ਼ਾਦੀ, ਬਲ ਅਤੇ ਚਪਲਤਾ(caprice) ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੈ।
9. ਅੈਫ. ਅੈਲ. ਲੁਕਸ ਦਾ ਵਿਚਾਰ:-ਲੁਕਸ ਨੇ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦ ਅਤੇ ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਅਾਨਕ ਅਧਿਅੈਨ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ੳੁਸ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੋਵਿਗਿਅਾਨਕ ਅਭਿਧਾਰਨਾਵਾਂ ਇਡ(ID), ਈਗੋ(Ego) ਤੇ ਸੁਪਰਈਗੋ(Super-ego) ਨਾਲ ਜੁੜੀਅਾਂ ਹਨ। ਕਲਾਸਿਸਿਜ਼ਿਮ ਮਾਨਸਿਕ ਅਵਸਥਾ ਦੀ ੳੁੱਤਮ ਅਵਸਥਾ ਭਾਵ "ਸੁਪਰਈਗੋ" ਵੇਲੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
10. ਹੈਲੀਡੇ ਦਾ ਮਤਿ:-ੳੁਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ-ਮਨ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਲਾ ਰਚਨ ਵੇਲੇ ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਤਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਛੋਹ ਭਾਵੁਕ ਤੇ ਰਚਨਾ-ੳੁਸਾਰੀ ਤਰਕ ਵਾਲੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਰਚਨਾਂ ਕਲਾਸਿਕ(ਸਨਾਤਨੀ) ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੋਵੇਂ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣਗੇ।

ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਦੀ ਅਾਤਮਾ

"ਹੈਲੀਡੇ" ਨੇ ਸਨਾਤਨ ੳੁੱਪਰ ਤਰਕ ਦਾ ਕੁੰਡਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸ 'ਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ 'ਗੁਣ' 'ਤੇ ਵੀ ੳੁਂਗਲ ਰੱਖੀ ਹੈ। ੳੁਹ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁੱਧ-ਬੁੱਧ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਹੀ ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਦੀ ਅਾਤਮਾ ਹੈ। ੳੁਸ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਫ੍ਰਾਂਸੀਸੀ ਅਾਲੋਚਕ, 'ਸੇਂਟ ਬੌਂਵ(1804-1869)' ਤੋਂ ਲਿਅਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਹੈਲੀਡੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਅਜਿਹੇ ਯੁੱਗ ਦਾ ਲੱਛਣ ਹੈ, ਜੋ ਮੌਲਿਕ ਕਲਪਨਾ ਦੀਆਂ ੳੁਡਾਰੀਅਾਂ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਿਸੇ ਨਿਭਾਅ ਦੀਅਾਂ ਬਰੀਕੀਅਾਂ ਘੜਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅਾਪਣੇ ਇਸ ੳੁੱਦਮ ਨਾਲ ਨਬਾਅ ਵਿੱਚ ਸੁੱਧ-ਬੁੱਧ, ਕ੍ਰਮ ਅਤੇ ਸੌਂਦਰਯ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਣਤਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਰਚਨਾ ਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਸ਼ਾ-ਚੋਣ ਕਰਕੇ ਹੀ ਮਹਾਨ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸਭ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਤੋਲ ਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸਨਾਤਨੀ(ਕਲਾਸਿਕਲ) ਬਣਾ ਦੇਵੇਗਾ। ਸ਼ਾਸਤਰੀ-ਸੰਗੀਤ ਇਸ ਦਾ ੳੁਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਦਾ ਵੱਡਾ ਦੋਸ਼ ਇਸਦੀ 'ਕਠੋਰਤਾ' ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਕਲਾ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਅੱਜ ਤੋਂ 2500-3000 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀਅਾਂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾੳੁਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਵਿਕਾਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਇਹ 'ਵਾਦ' ਅਾਪਣੀ ਤਾਕਤ ਸੰਯੋਈ ਬੈਠਾ ਹੈ ਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸਦਾ ਅਸਰ ਹਰ "ਰਚਨਾ-ਕ੍ਰਿਤ" ੳੁੱਤੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿੱਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ

ਸਨਾਤਨਵਾਦ(ਕਲਾਸੀਸਿਜ਼ਿਮ) ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਿਤੀਅਾਂ ਵਾਲੇ ਪੱਛਮ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹੈ। ਸੋ ਇਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਭਾਰਤੀ ਸਥਿਤੀਅਾਂ ੳੁੱਪਰ ਲਾਗੂ ਕਰਨੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਨਾਤਨਵਾਦੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਕੁਝ ਵੱਖਰੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਾਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਹ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦ ਦਾ ਦਮ ਵਧੇਰੇ ਭਰਦੀਅਾਂ ਹਨ, ਪਰ ਰੂਪ-ਵਿਧਾਨ ਪੱਖੋਂ ਇਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਾਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਤੱਕ ਦ੍ਰਿੜ-ਭਾਂਤ ਵਾਲੀਅਾਂ ਰਹੀਅਾਂ ਹਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕਲਾਸਿਕਤਾ ਭਰਪੂਰ ਹਨ। "ਭਰਤਮੁਨੀ" ਦੇ 'ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ' ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਹਨ ਅਤੇ "ਰਸ-ਸਿਧਾਂਤ" ਨੂੰ ਕਾਵਿ(ਰਚਨਾ) ਦੀ ਅਾਤਮਾ ਮੰਨਿਅਾ ਹੈ। ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੱਤ ਅਾ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਰਸ-ਤੱਤ ਅਾ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਨਹੀਂ ਵੀ, ਪਰ ਸਿਧਾਂਤ-ਤੱਤ(ਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ ਨਿਯਮ) ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਸਮਤੋਲ ਨਿਭਾਅ ਵਾਲੀ ਸੰਦੇਸ਼ਅਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਸਨਾਤਨਵਾਦੀ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਪਰੰਪਰਾ

ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਅਾਪਣੇ ਬੈਂਤ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਕੇ ਸਨਾਤਨੀ(ਕਲਾਸਿਕ) ਰਚਨਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ੳੁੱੱਪਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਨਾਤਨਵਾਦ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਨਾਤਨਵਾਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੂਰ ਰਹੀਅਾਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਰਚਨਾ-ਕਲਾਕਾਰ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋ ਕੇ ਵਿਚਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਗੋਂ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਦਾ ਦਮ ਭਰਦੇ ਹਨ।