ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਐਬਕ
ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਐਬਕ (ਅਰਬੀ: قطب الدين أيبك, ਫ਼ਾਰਸੀ: قطب الدین ایبک; ਸ਼ਬਦਾਰਥ:"ਦੀਨ ਦਾ ਧੁਰਾ") ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਸਕ, ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੁਲਤਾਨ ਅਤੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕੇਵਲ ਚਾਰ ਸਾਲ (1206 – 1210) ਹੀ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ।[1] ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲਾ ਫੌਜ਼ੀ ਸੀ ਜੋ ਦਾਸ ਬਣ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਜੇ ਦੇ ਫੌਜੀ ਅਭਿਆਨਾਂ ਦਾ ਸਹਾਇਕ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਸੁਲਤਾਨ। ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਐਬਕ 'ਲੱਖ ਬਖਸ਼' ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ।
ਜਨਮ ਅਤੇ ਬਚਪਨ
ਕੁਤੁਬ ਅਲ ਦੀਨ (ਜਾਂ ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ) ਤੁਰਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਨਿਵਾਸੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਤੁਰਕ ਸਨ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮਏ ਦਾਸ ਵਪਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲਾਭਪ੍ਰਦ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਦਾਸਾਂ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜੇ ਦੇ ਹੱਥ ਫਰੋਖਤ ਕਰਨਾ (ਵੇਚਣਾ) ਇੱਕ ਲਾਭਦਾਈ ਧੰਦਾ ਸੀ, ਬਾਲਕ ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਪਾਰੀ ਦੇ ਹੱਥ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਵਪਾਰੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਨਿਸ਼ਾਪੁਰ ਦੇ ਕਾਜੀ ਫਖਰੂੱਦੀਨ ਅਬਦੁਲ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਕੂਫੀ ਨੂੰ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ। ਅਬਦੁਲ ਅਜੀਜ ਨੇ ਬਾਲਕ ਕੁਤੁਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਆਪਨ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਅਬਦੁਲ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਓੜਕ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਹੰਮਦ ਗੋਰੀ ਨੇ ਖ਼ਰੀਦ ਲਿਆ।
ਨੌਕਰੀ
ਗੋਰ ਦੇ ਮਹਿਮੂਦ ਨੇ ਐਬਕ ਦੇ ਸਾਹਸ, ਕਰਤਵਿਅਨਿਸ਼ਠਾ ਅਤੇ ਸਵਾਮਿਭਕਤੀ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਅਸਤਬਲ ( ਘੁੜਸਾਲ ) ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ( ਅਮੀਰ - ਏ - ਅਖੂਰ ) ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਇੱਕ ਸਨਮਾਨਿਤ ਪਦ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫੌਜੀ ਅਭਿਆਨਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਦਾ ਮੌਕੇ ਮਿਲਿਆ। ਤਰਾਈਨ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੋਹਾਨ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ, ਮਾਰਨੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਐਬਕ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਦਿੱਲੀ, ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰਦਾਈ ਬਣਾ।
ਫੌਜੀ ਅਭਿਆਨ
ਉਸ ਨੇ ਗੋਰੀ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਈ ਖੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਫੌਜੀ ਅਭਿਆਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਅਭਿਆਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਗੋਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਹਿਮੂਦ ਗੋਰੀ ਫ਼ਤਹਿ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ ਵਿੱਚ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਸੱਤਾ ਸੌਂਪ ਗਿਆ ਸੀ ਉੱਤੇ ਰਾਜਪੂਤ ਤੁਰਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ, 1192 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਅਜਮੇਰ ਅਤੇ ਮੇਰਠ ਵਿੱਚ ਵਿਦ੍ਰੋਹਾਂ ਦਾ ਦਮਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸੱਤਾ ਉੱਤੇ ਆਰੂੜ ਹੋਇਆ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕੋਲ ਇੰਦਰਪ੍ਰਸਥ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਕੇ ਉਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਫਤਹਿ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਨਾਈ। ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਦਾ ਪ੍ਰਭੁਤਵ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਇਨ੍ਹੇ ਸਮਾਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਟਿਕਿਆ ਸੀ।
ਜਾਟ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਹਾਂਸੀ ਦੇ ਕਿਲੇ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ
ਤੁਰਕ ਕਿਲੇਦਾਰ ਮਲਿਕ ਨਸੀਰੁੱਦੀਨ ਲਈ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਉੱਤੇ ਐਬਕ ਨੇ ਜਾਟਾਂ ਨੂਰਾਹਕੇ ਕਰ ਹਾਂਸੀ ਦੇ ਦੁਰਗ ਉੱਤੇ ਫੇਰ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਸੰਨ 1194 ਵਿੱਚ ਅਜਮੇਰ ਦੇ ਉਸਨੇਦੀੱਜੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ ਦਬਾਇਆ ਅਤੇ ਕੰਨੌਜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਜੈੱਚੰਦ ਦੇ ਸਾਤਥਚੰਦਵਾਰ ਦੇ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਅਪਨੇ ਸਵਾਮੀ ਦਾਨਸਾਥ ਾਲ ਦਿੱਤਾ। 11ਈ5 ਇਸਵੀ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਕੋਇਲ ( ਅਲੀਗੜ੍ਹ ) ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ। ਸੰਨ 1196 ਵਿੱਚ ਅਜਮੇਰ ਦੇ ਮੇਦੋਂ ਨੇ ਤੀਸਰੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਭੀਮਦੇਵ ਦਾ ਹੱਥ ਸੀ। ਮੇਦੋਂ ਨੇ ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਉੱਤੇ ਉਸੀ ਸਮੇਂ ਮਹਿਮੂਦ ਗੌਰੀ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਆਉਣੋਂ ਮੇਦੋਂ ਨੇ ਘੇਰਾ ਉਠਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਐਬਕ ਬੱਚ ਗਿਆ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ 1197 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਭੀਮਦੇਵ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅੰਹਿਲਵਾੜਾ ਨੂੰ ਲੂਟਾ ਅਤੇ ਅੱਤੁਲ ਪੈਸਾ ਲੈ ਕੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ। 1197 - 98 ਦੇ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਕੰਨੌਜ, ਚੰਦਵਾਰ ਅਤੇ ਬਦਾਯੂੰ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਸਿਰੋਹੀ ਅਤੇ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭੱਜਿਆ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਉੱਤੇ ਇਹ ਫਤਹਿ ਚਿਰਸਥਾਈ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕੀ। ਇਸ ਸਾਲ ਉਸਨੇ ਬਨਾਰਸ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 1202 - 03 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਚੰਦੇਲ ਰਾਜਾ ਪਰਮਰਦੀ ਦੇਵ ਨੂੰ ਹਾਰ ਕਰ ਕਾਲਿੰਜਰ, ਮਹੋਬਾ ਅਤੇ ਖਜੁਰਾਹੋ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਆਪਣੀ ਹਾਲਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਲਈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਗੋਰੀ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਸੇਨਾਪਤੀ ਬੱਖਿਆਰ ਖਿਲਜੀ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ।
ਸ਼ਾਸਕ
ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੇ ਪੂਰਵ ਮਹਿਮੂਦ ਗੋਰੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਐਲਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਖਾਨਦਾਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਤੁਰਕ ਦਾਸਾਂ ਉੱਤੇ ਜਿਆਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ। ਗੋਰੀ ਦੇ ਦਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਐਬਕ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਗਯਾਸੁੱਦੀਨ ਮਹਿਮੂਦ, ਯਲਦੌਜ, ਕੁਬਾਚਾ ਅਤੇ ਅਲੀਮਰਦਾਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਖ਼ੁਰਾਂਟ ਅਤੇ ਲਾਇਕ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਾਰਿਸ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਗੋਰੀ ਨੇ ਐਬਕ ਨੂੰ ਮਲਿਕ ਦੀ ਉਪਾਧਿ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਉੱਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਸੀ। ਐਬਕ ਦਾ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕਮਜੋਰ ਸੀ ਉੱਤੇ ਉਸਨੇ ਔਖਾ ਪਰੀਸਥਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਭਰਿਆ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਓੜਕ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦਾ ਸਵਾਮੀ ਬਣਾ। ਗੋਰੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ 24 ਜੂਨ 1206 ਨੂੰ ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਦਾ ਰਾਜਾਰੋਹਨ ਹੋਇਆ ਉੱਤੇ ਉਸਨੇ ਸੁਲਤਾਨ ਦੀ ਉਪਾਧਿ ਧਾਰਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਹੋਰ ਗੁਲਾਮ ਸਰਦਾਰ ਯਲਦੌਜ ਅਤੇ ਕੁਬਾਚਾ ਉਸਤੋਂ ਈਰਖਾ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਸੂਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਕਰ ਐਬਕ ਲਈ ਔਖਾ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਤੁਰਕਾਂ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਤੱਕ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਰੌਂਦ ਪਾਇਆ ਸੀ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚਤਾ ਸ਼ੱਕੀ ਸੀ। ਰਾਜਪੂਤ ਵੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਉੱਤੇ ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਐਬਕ ਨੇ ਇਸ ਸੱਬਦਾ ਡਟਕੇ ਸਾਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਬਖਤੀਯਾਰ ਖਿਲਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਲੀਮਰਦਾਨ ਨੇ ਅਜਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਐਬਕ ਦੇ ਸਵਾਮਿਤਵ ਨੂੰ ਮੰਨਣੇ ਵਲੋਂ ਮਨਾਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਣਾਂ ਵਲੋਂ ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਦਾ ਸ਼ਾਸਣਕਾਲ ਕੇਵਲ ਯੁੱਧਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੁਜ਼ਰਿਆ।
ਮੌਤ
ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ 1210 ਵਿੱਚ ਪੋਲੋ ਖੇਡਦੇ ਸਮੇਂ ਘੋੜੇ ਉੱਤੋਂ ਡਿੱਗਣ ਕਾਰਨ ਹੋਈ।[1] ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਰਾਮਸ਼ਾਹ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਉੱਤੇ ਜਿਆਦੇ ਦਿਨ ਟਿਕ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ। ਤੱਦ ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਨੇ ਸੱਤਾ ਸੰਭਾਲੀ।