ਸਿੱਖ ਲੁਬਾਣਾ

ਲੁਬਾਣਾ ਸਿੱਖ, ਲਬਾਣਾ ਬਿਰਾਦਰੀ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਪਣਾਇਆ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਪਣਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਲੋਕ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਲੋਕ-ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਲੁਬਾਣਿਆਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਅਬਾਦੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਲਬਾਣਾ ਨੂੰ ਲੁਬਾਣਾ, ਲੋਬਾਣਾ, ਲਵਾਣਾ ਅਤੇ ਲੋਹਾਨਾ ਆਦਿ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਰਿਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਬਾਣਾ ਸ਼ਬਦ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਜੋੜ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਦਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲਵਣ: ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਲੂਣ ਅਤੇ ਵਣਿਜ: ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਪਾਰ। ਅਤੀਤ ਵਿੱਚ, ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਲਬਾਣੇ ਮਾਲ ਦੀ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਦਾ ਕੰਮ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਮਾਂ ਪੈਂਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੁਬਾਣਿਆਂ ਨੇ ਕਿਰਸਾਨੀ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਬਣ ਗਏ।

ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ

ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਗੁਰਮਤਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮੁਤਾਬਕ ਲੁਬਾਣਾ 'ਲੋਹ' ਅਤੇ 'ਬਾਣਾ' ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਭਾਵ ਫ਼ੌਜੀ ਵਰਦੀ ਪਹਿਨਣ ਵਾਲਾ। ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੁਬਾਣੇ ਅਖਵਾਏ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਆਪਣੇ ਗੁਰਮਤਿ ਪਰਚਾਰ ਦੌਰੇ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੁਬਾਣੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਮਾਰਗ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ। ਗੁਰਮਤਿ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੇ ਲੁਬਾਣੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਉਹ ਸਿੱਖ ਬਣ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਲੁਬਾਣੇ, ਗੁਰੂ ਕੋਲੋਂ ਸੁਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ-ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲਬਾਣੇ ਸਿੱਖ ਹੋ ਗਏ।

ਮੁੱਢਲਾ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ

ਭਾਈ ਬਾਲਾ ਜਨਮਸਾਖੀ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇ ਉੱਤਰੀ ਉਦਾਸੀ ਦੌਰਾਨ ਲੂਣ ਦੇ ਇੱਕ ਵਪਾਰੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਸੰਤੋਖੀ ਹੋਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਨਾਮ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ:

• ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਲਬਾਣਾ ਭਾਈ ਮਨਸੁਖ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਲੰਕਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਿਤਾ ਸੀ। ਇੰਨਾ ਨੇ ਹੀ ਰਾਜਾ ਸ਼ਿਵਨਾਭ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਲਸਫੇ ਬਾਰੇ ਦਸਿਆ।
• ਭਾਈ ਸੋਂਦੇ ਸ਼ਾਹ, ਲੁਬਾਣਾ ਸਿੱਖ ਜੋ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਬਲਦਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋੜੀਂਦਾ ਪਦਾਰਥ ਸਤਿਗੁਰ ਦੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੇ।
• ਬਾਬਾ ਦਾਸਾ ਲੁਬਾਣਾ, ਮਖਨ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣੇ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਸਨ ਅਤੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਨਿਯੁਕਤ ਮਸੰਦ ਸਨ ਜੋ ਅਫਰੀਕੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਪਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ।
• ਬਾਬਾ ਹਸਨਾ ਲੁਬਾਣਾ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਲੰਗਰ ਦੇ ਲਈ ਰਸਦ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਇੰਚਾਰਜ ਸੀ।
• ਭਾਈ ਬੱਲੂ, ਭਾਈ ਨਥੀਆ, ਭਾਈ ਦੋਸਾ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਹੇਲਾ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ ਅਤੇ ਜੰਗਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਤਖ਼ਤ ਮੱਲ ਬਜੁਰਗਵਾਲ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦਾ ਹਜ਼ੂਰੀ ਸੇਵਕ ਸੀ।
• ਭਾਈ ਕੁਰਮ ਜੀ ਲੁਬਾਣਾ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਿੱਖ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਅਜੀਤਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਏ ਜੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ।
• ਗੁਰੂ ਹਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਅੱਠਵੇ ਗੁਰੂ ਦੀ1664 'ਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਬਾਰੇ ਉਲਝਣ ਵੀ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਵਪਾਰੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ। ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕਿਤੀ ਸੀ। ਲੁਬਾਣਿਆਂ ਨੇ ਦਸਮ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਲੜੇ ਗਏ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।
• ਲਖੀ ਸ਼ਾਹ ਵਣਜਾਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਲੁਬਾਣੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਧੜ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।
• ਨਾਡੂ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ, ਜੋ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਿੱਖ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ।
• ਕੁਸ਼ਲ ਸਿੰਘ, ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੇਮ ਸਿੰਘ, ਲੁਬਾਣੇ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਜਾਮ ਪੀਤਾ।

ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ

• ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਤਦੋਂ ਲੁਬਾਣਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਟਾਂਡੇ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਾਕਿਯੇ ਦੀ ਸਤਰਾਂ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹਨ:

ਨਹੀਂ ਖਰਚ ਅਬ ਹਮਰੇ ਪਾਸ. ਆਵੇ ਖਰਚ ਯੋ ਕਰੀ ਅਰਦਾਸ.
ਆਏ ਲੁਬਾਣੇ ਲਗ ਗਈ ਲਾਰ. ਦਯੋ ਦਸਵੰਧ ਉਨ ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ.
ਸੋਊ ਬੰਦੇ ਆਈ ਅਗੇ ਧਰਯੋ. ਕਰੇ ਅਰਦਾਸ ਬੰਦੇ ਹੇਠ ਫ਼ਰਯੋ.

• ਸਿੱਖ ਮਿਸਲ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਲਬਾਣੇਆਂ ਨੇ ਮਿਸਲਦਾਰਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਨਿਭਾਈ। ਭੰਗੀ, ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਹੈ ਅਤੇ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। <ਹਵਾਲਾ> ਪੰਨਾ.133-136, ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ, ਲੁਬਾਣਾ ਇਤਿਹਾਸ </ ਹਵਾਲਾ>
• ਮਹਾਰਾਜੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿਚ, ਲਬਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਚੰਗੇ ਸਿਪਾਹੀ ਸਾਬਤ ਹੋਏ <ਹਵਾਲਾ> ਪੰਨਾ: 7 ਪ੍ਰਾਪਤ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਬਾਣੇ, ਕਮਲਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ </ ਹਵਾਲਾ>
• ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਲਾਹੋਰ, ਸਿੰਧ, ਗੁਜਰਾਨਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਝੰਗ ਦੇ ਲਬਾਣੇ, ਦੀਵਾਨ ਸਾਵਨ ਮਾਲ ਦੇ ਹੇਠ ਕਿਰਸਾਨੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਿਆਦਾਤਰ ਸਹਿਜਧਾਰੀ ਸਿਖ ਸਨ।<ਹਵਾਲਾ> ਪੰਨਾ 380, ਏਸੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ, ਮੱਧਕਾਲੀ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ, ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ, ਗਿਆਨ ਪਬਲਿਸ਼ਿੰਗ ਹਾਊਸ ਦੀ ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ </ ਹਵਾਲਾ>