ਭਗਤ ਕਬੀਰ

ਇਸ ਵੱਲ ਮੋੜੋ:

• ਕਬੀਰ

{{#ifeq:{{{small}}}|left|}}

{{#ifeq:|left|}}

{{#if:|}} {{#if:Kabir|Kabir|ਭਗਤ ਕਬੀਰ}} {{#if:|}}
A 1825 CE painting depicts Kabir with a disciple
ਮੂਲ ਨਾਮ	{{#if:|{{{native_name}}}}}
ਜਨਮ	{{#if:|}} 1440 {{#if:|}}
ਬਪਤਿਸਮਾ	{{#if:1440||}}
ਮੌਤ	1518 {{#if:|}}
{{#if:|Burial place|Resting place}}	{{#if:||}}
ਪੇਸ਼ਾ	Weaver, poet
ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ	influenced the Bhakti movement
{{#if:|Works|{{#if:|ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੰਮ|}}}}	{{#if:||{{#if:|{{{credits}}}|}}}}
ਕੱਦ	{{#if: | ਫਰਮਾ:Convinfobox}}{{#if: | ਫਰਮਾ:Infobox person/height}}
ਭਾਰ	{{#if: | ਫਰਮਾ:Convinfobox}}{{#if: | ਫਰਮਾ:Infobox person/weight}}
{{#if:|Judicial status|Criminal status}}	{{#if: | {{{judicial_status}}} | }}
ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ	{{#if:|{{{parents}}}| {{#if:|{{{father}}} (father)}} {{#if:|{{{mother}}} (mother)}} }}
{{#if:|ਸਨਮਾਨ|ਸਨਮਾਨ}}	{{#if:||}}
{{#if:|ਦਸਤਖ਼ਤ}}
{{#if:|ਨੋਟਸ}}
{{#if:| {{{footnotes}}} }}

{{#switch:

 {{#if: 
 | {{{demospace}}}    
 | {{#ifeq:|
   | main
   | other
   }} 
 }}

| main = {{#if:|}}{{#if:|}}{{#if:1518|{{#if:|}}}}{{#if:|}}{{#if:|}}{{#if:|}}{{#if:|}}{{#if:|}}{{#if:|}}{{#if:Kabir004.jpg|{{#if:{{#property:P18}}||}}}}

| other | #default = }}{{#ifeq:|yes||{{#if:||

 {{#if:Kabir004.jpg 
 | {{#if:{{#property:P18}}
   | {{#ifeq:https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c8/Kabir004.jpg%7C
     | 
     | 
     }}
   | {{#if:{{#property:P41}}{{#property:P94}}{{#property:P117}}{{#property:P154}}{{#property:P242}}
     | 
     | 
     }}
   }}
 | {{#if:{{#property:P18}}
   | {{#if: 
     | 
     | 
    }}
   | 
   }}
 }}

}}}}

ਕਬੀਰ ਸੰਤ ਕਵੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਸਨ । ਇਹ ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਦੀ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਨ । ਕਬੀਰ ਦਾ ਅਰਥ ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮਹਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਬੀਰਦਾਸ ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਗਤੀ ਕਵਿਤਾ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਮਹਾਨਤਮ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਧਰਮ , ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵੀ ਚਰਚਾ ਬਿਨਾਂ ਕਬੀਰ ਦੀ ਚਰਚੇ ਦੇ ਅਧੂਰੀ ਹੀ ਰਹੇਗੀ । ਕਬੀਰਪੰਥੀ , ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੁਦਾਏ ਜੋ ਕਬੀਰ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਸਿਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।

ਜੀਵਨ

ਕਾਸ਼ੀ ਦੇ ਇਸ ਅੱਖੜ , ਨਿਡਰ ਅਤੇ ਸੰਤ ਕਵੀ ਦਾ ਜਨਮ ਲਹਰਤਾਰਾ ਦੇ ਕੋਲ ਸੰਨ ੧੩੯੮ ਵਿੱਚ ਜੇਠ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਜੁਲਾਹਾ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਾਲਣ ਪੋਸਣ ਹੋਇਆ , ਸੰਤ ਰਾਮਾਨੰਦ ਦੇ ਚੇਲੇ ਬਣੇ ਅਤੇ ਅਲਖ ਜਗਾਣ ਲੱਗੇ । ਕਬੀਰ ਸਧੂਕੜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਅਤੇ ਰੂੜੀਆਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਖਰੀ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਕਬੀਰ ਨੇ ਹਿੰਦੂ - ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਤ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦ ਅਤੇ ਕੱਟੜ ਪੰਥ ਦਾ ਖੁੱਲ ਕੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ । ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਗਰ ਉਪਦੇਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਖੀ , ਰਮੈਨੀ , ਬੀਜਕ , ਬਵੰਜਾ - ਅਕਸ਼ਰੀ , ਉਲਟਬਾਸੀ ਵਿੱਚ ਵੇਖੋ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ੨੦੦ ਪਦ ਅਤੇ ੨੫੦ ਸਾਖੀਆਂ ਹਨ । ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਯਹਾ ਮਰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਰੂੜ੍ਹੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਕਬੀਰ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਆਦਰ ਯੋਗ ਹੁੰਦਾ । ਕਾਸ਼ੀ ਛੱਡ ਮਗਹਰ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਸੰਨ ੧੫੧੮ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਉਥੇ ਹੀ ਦੇਹ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ । ਮਗਹਰ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਨਾਂ ਪੂਜਦੇ ਹਨ ।

ਮੱਤਭੇਦਾਂ ਭਰਿਆ ਜੀਵਨ

ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਦਾ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਅਨੂਪਮ ਹੈ । ਗੋਸਵਾਮੀ ਤੁਲਸੀਦਾਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਇੰਨਾ ਮਹਿਮਾਮੰਡਿਤ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਕਬੀਰ ਦੇ ਸਿਵਾ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਕਬੀਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਦੰਦਕਥਾਵਾਂ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਜਗਦਗੁਰੁ ਰਾਮਾਨੰਦ ਸਵਾਮੀ ਦੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਨਾਲ ਕਾਸ਼ੀ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਧਵਾ ਬਰਾਹਮਣੀ ਦੇ ਕੁੱਖ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ । ਬਰਾਹਮਣੀ ਉਸ ਨਵਜਾਤ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਲਹਰਤਾਰਾ ਤਾਲ ਦੇ ਕੋਲ ਸੁੱਟ ਆਈ । ਉਸਨੂੰ ਨੀਰੂ ਨਾਮ ਦਾ ਜੁਲਾਹਾ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਆਇਆ । ਉਸੀ ਨੇ ਉਸਦਾ ਪਾਲਣ - ਪੋਸਣ ਕੀਤਾ । ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਬਾਲਕ ਕਬੀਰ ਕਹਲਾਇਆ । ਕੁਝ ਕਬੀਰ ਪੰਥੀਆਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਬੀਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲਹਰਤਾਰਾ ਤਾਲਾਬ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਕਮਲ ਦੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਪੁਸ਼ਪ ਦੇ ਉੱਤੇ ਬਾਲਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਈ । ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗਰੰਥ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੀ ਯੋਗੀ ਦੇ ਔਰਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਤੀ ਨਾਮਕ ਦੇਵਾਂਗਨਾ ਦੇ ਕੁੱਖ ਤੋਂ ਭਗਤਰਾਜ ਪ੍ਰਹਲਾਦ ਹੀ ਸੰਵਤ ੧੪੫੫ ਜੇਠ ਸ਼ੁਕਲ ੧੫ ਨੂੰ ਕਬੀਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋਏ ਸਨ ।

ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜਨਮ ਤੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ ਅਤੇ ਯੁਵਾ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗੀਆਂ । ਇੱਕ ਦਿਨ , ਇੱਕ ਪਹਿਰ ਰਾਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹੀ ਕਬੀਰ ਪੰਚਗੰਗਾ ਘਾਟ ਦੀਆਂ ਸੀੜੀਆਂ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਪਏ । ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਗੰਗਾ ਇਸਨਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸੀੜੀਆਂ ਉੱਤਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੈਰ ਕਬੀਰ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉੱਤੇ ਪੈ ਗਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਤੱਤਕਾਲ ਰਾਮ - ਰਾਮ ਸ਼ਬਦ ਨਿਕਲ ਪਿਆ । ਉਸੀ ਰਾਮ ਨੂੰ ਕਬੀਰ ਨੇ ਉਪਦੇਸ਼ - ਮੰਤਰ ਮੰਨ ਲਿਆ ਅਤੇ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁਰੂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।

ਕਬੀਰ ਦੇ ਹੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ - ਹਮ ਕਾਸੀ ਮੇਂ ਪ੍ਰਕਟ ਭਏ ਹੈਂ , ਰਾਮਾਨੰਦ ਚੇਤਾਏ ।

ਹੋਰ ਜਨਸ਼ਰੁਤੀਆਂ ਤੋਂ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਬੀਰ ਨੇ ਹਿੰਦੂ - ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਾ ਭੇਦ ਮਿਟਾ ਕੇ ਹਿੰਦੂ – ਭਗਤਾਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫਕੀਰਾਂ ਦਾ ਸਤਸੰਗ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੋਨਾਂ ਦੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਲਿਆ ।

ਜਨਸ਼ਰੁਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁੱਤ ਕਮਾਲ ਅਤੇ ਪੁਤਰੀ ਕਮਾਲੀ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਰਘੇ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ੧੧੯ ਸਾਲ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਗਹਰ ਵਿੱਚ ਦੇਹ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ।

ਧਰਮ ਸੰਬੰਧੀ

ਸਾਧੂ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਭੀੜ ਰਹਿੰਦੀ ਹੀ ਸੀ । ਕਬੀਰ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਨਹੀਂ ਸਨ - ਮਸਿ ਕਾਗਜ਼ ਛੂਵੋ ਨਹੀਂ , ਕਲਮ ਗਹੀ ਨਹਿੰ ਹਾਥ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪ ਗਰੰਥ ਨਹੀਂ ਲਿਖੇ , ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਭਾਖੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਲਿਖ ਲਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਮਨਾਮ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਦੀ ਗੂੰਜ ਹੈ । ਉਹ ਇੱਕ ਹੀ ਰੱਬ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਰਮਕਾਂਡ ਦੇ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ । ਅਵਤਾਰ , ਮੂਰਤੀ , ਰੋਜ਼ਾ , ਈਦ , ਮਸਜਦ , ਮੰਦਿਰ ਆਦਿ ਨੂੰ ਉਹ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ।

ਕਬੀਰ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਲੇਖਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਹੈ । ਐਚ ਐਚ ਵਿਲਸਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਬੀਰ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਅੱਠ ਗਰੰਥ ਹਨ । ਵਿਸ਼ਪ ਜੀ ਐਚ ਵੇਸਟਕਾਟ ਨੇ ਕਬੀਰ ਦੇ 8 4 ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਰਾਮਦਾਸ ਗੌੜ ਨੇ ਹਿੰਦੁਤਵ ਵਿੱਚ 7 1 ਕਿਤਾਬਾਂ ਗਿਣਾਈਆਂ ਹਨ । ਬਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹ

ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਬੀਜਕ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ - ਰਮੈਨੀ , ਸਬਦ ਅਤੇ ਸਾਖੀ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ , ਰਾਜਸਥਾਨੀ , ਖੜੀ ਬੋਲੀ , ਅਵਧੀ , ਪੂਰਬ ਦਾ , ਬਰਜ ਭਾਸ਼ਾ ਆਦਿ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਖਿਚੜੀ ਹੈ । ਕਬੀਰ ਈਸਵਰ ਨੂੰ ਮਿੱਤਰ , ਮਾਤਾ , ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਪਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਦੇ ਹਨ । ਇਹੀ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਨਜ਼ਦੀਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਉਹ ਕਦੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ -

\ਹਰਿਮੋਰ ਪਿਉ, ਮੈਂ ਰਾਮ ਕੀ ਬਹੁਰਿਯਾ\ ਤੋ ਕਭੀ ਕਹਤੇ ਹੈਂ, \ਹਰਿ ਜਨਨੀ ਮੈਂ ਬਾਲਕ ਤੋਰਾ\।

ਅਤੇ ਕਦੇ "ਬਡਾ ਹੁਆ ਤੋ ਕ੍ਯਾ ਹੁਆ ਜੈਸੈ"

ਉਸ ਸਮੇਂ ਹਿੰਦੂ ਜਨਤਾ ਉੱਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੰਤਾਪ ਦਾ ਕਹਰ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਕਬੀਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੰਥ ਨੂੰ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੁਨਿਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਤ ਦੇ ਵੱਲ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਜਨਤਾ ਸਹਿਜ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਗੀ ਹੋ ਗਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸੁਬੋਧ ਰੱਖੀ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਆਮ ਆਦਮੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ । ਇਸ ਤੋਂ ਦੋਨਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹੂਲਤ ਹੋਈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਥ ਮੁਸਲਮਾਨ - ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਗੋਭਕਸ਼ਣ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ । ਕਬੀਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਤਮਈ ਜੀਵਨ ਪਸੰਦ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਅਹਿੰਸਾ , ਸੱਚ , ਸਦਾਚਾਰ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਸਨ । ਸਰਲਤਾ , ਸਾਧੂ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਸੰਤ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅੱਜ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਬੁਢੇਪਾ ਵਿੱਚ ਜਸ ਅਤੇ ਕੀਰੱਤੀ ਦੀ ਮਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕਸ਼ਟ ਦਿੱਤਾ । ਉਸੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਨਾਰਸ ਛੱਡਿਆ ਅਤੇ ਆਤਮ ਨਿਰੀਖਣ ਅਤੇ ਆਤਮ ਪਰੀਖਣ ਕਰਨ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਇਸ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਾਲਿੰਜਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿਥੌਰਾਬਾਦ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ । ਉੱਥੇ ਰਾਮ-ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਮੰਦਰ ਸੀ । ਉੱਥੇ ਦੇ ਸੰਤ ਭਗਵਾਨ ਗੋਸਵਾਮੀ ਦੇ ਜਿਗਿਆਸੁ ਸਾਧਕ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਰਕਾਂ ਦਾ ਅਜੇ ਤੱਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਧਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਸੰਤ ਕਬੀਰ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ –ਵਟਾਂਦਰਾ ਹੋਇਆ । ਕਬੀਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸਾਖੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਉੱਤੇ ਗਹਿਰਾ ਅਸਰ ਕੀਤਾ -

\ਬਨ ਤੇ ਭਾਗਾ ਬਿਹਰੇ ਪਡ਼ਾ, ਕਰਹਾ ਅਪਨੀ ਬਾਨ। ਕਰਹਾ ਬੇਦਨ ਕਾਸੋਂ ਕਹੇ, ਕੋ ਕਰਹਾ ਕੋ ਜਾਨ।।\

ਜੰਗਲ ਤੋਂ ਭੱਜ ਕੇ ਬਹੇਲੀਏ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਪੁੱਟੇ ਹੋਏ ਖੱਡੇ ਵਿੱਚ ਡਿਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਥੀ ਆਪਣੀ ਪੀੜ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹੇ  ?

ਸਾਰੰਸ਼ ਇਹ ਕਿ ਧਰਮ ਦੀ ਜਿਗਿਆਸਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਭਗਵਾਨ ਗੋਸਾਈ ਆਪਣਾ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਹਰ ਤਾਂ ਨਿਕਲ ਆਏ ਅਤੇ ਹਰਿਵਿਆਸੀ ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ ਦੇ ਖੱਡੇ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਕੇ ਇਕੱਲੇ ਨਿਰਵਾਸਤ ਹੋ ਕਰ ਅਸੰਵਾਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪੈ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ।

ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਲਕਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸਾਖੀ ਹਾਜਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ -

ਪਾਹਨ ਪੂਜੇ ਹਰਿ ਮਿਲੈਂ, ਤੋ ਮੈਂ ਪੂਜੌਂ ਪਹਾਰ। ਵਾ ਤੇ ਤੋ ਚਾਕੀ ਭਲੀ, ਪੀਸੀ ਖਾਯ ਸੰਸਾਰ।।

ਕਬੀਰ ਦੇ ਰਾਮ

ਕਬੀਰ ਦੇ ਰਾਮ ਤਾਂ ਅਗਮ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਣ - ਕਣ ਵਿੱਚ ਵਿਰਾਜਦੇ ਹਨ । ਕਬੀਰ ਦੇ ਰਾਮ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਏਕੇਸ਼ਵਰਵਾਦੀ , ਏਕਸੱਤਾਵਾਦੀ ਖੁਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਖੁਦਾ ਜਾਂ ਅੱਲ੍ਹਾ ਨੂੰ ਕੁਲ ਜਗਤ ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਅਤੇ ਪਰਮ ਸਮਰਥ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਕਬੀਰ ਦੇ ਰਾਮ ਪਰਮ ਸਮਰਥ ਭਲੇ ਹੋਣ , ਲੇਕਿਨ ਕੁਲ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਜਗਤ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਤਾਂ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਸਗੋਂ ਇਸਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਉਹ ਤਾਂ ਸਭ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਤ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਰਮਤਾ ਰਾਮ ਹਨ । ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ : ਵ੍ਯਾਪਕ ਬ੍ਰਹ੍ਮ ਸਬਨਿਮੈਂ ਏਕੈ, ਕੋ ਪੰਡਿਤ ਕੋ ਜੋਗੀ। ਰਾਵਣ-ਰਾਵ ਕਵਨਸੂੰ ਕਵਨ ਵੇਦ ਕੋ ਰੋਗੀ। ਕਬੀਰ ਰਾਮ ਦੀ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਰੂਪਾਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ , ਕਿਉਂਕਿ ਰੂਪਾਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਦੇ ਹੀ ਰਾਮ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਢਾਂਚੇ ( ਫਰੇਮ ) ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ , ਜੋ ਕਬੀਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ । ਕਬੀਰ ਰਾਮ ਦੀ ਅਵਧਾਰਣਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਭਿੰਨ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਸਰੂਪ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਇਸਦੇ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਨ ਸਨ , ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਕਰਾਂਗੇ । ਪਰ ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਬੀਰ ਰਾਮ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪਰਵਾਰਿਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਜਰੂਰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਰਾਮ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਰਾਲਾ ਅਤੇ ਮਹਿਮਾਸ਼ਾਲੀ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਲ ਵੀ ਭੁਲਾਏ ਬਿਨਾਂ ਸਹਿਜ ਪ੍ਰੇਮਪਰਕ ਮਾਨਵੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਧਰਾਤਲ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਿਤ ਹੈ । ਕਬੀਰ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ , ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਗਤੀ - ਸੰਵੇਦਨਾ ਦੇ ਸਿੱਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਿਤ ਹੈ ਕਿ ‘ਨਾਮ ਰੂਪ ਨਾਲੋਂ ਵਧਕੇ ਹੈ’ , ਲੇਕਿਨ ਕਬੀਰ ਨੇ ਇਸ ਆਮ ਸਿੱਧਾਂਤ ਦੀ ਕਰਾਂਤੀਧਰਮੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ । ਕਬੀਰ ਨੇ ਰਾਮ - ਨਾਮ ਦੇ ਨਾਲ ਲੋਕਮਾਨਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਤੋਂ ਰਚੇ - ਬਸੇ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਦਾੱਤ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਸਰੂਪ ਦੇਕੇ ਉਸਨੂੰ ਪੁਰਾਣ - ਪ੍ਰਤੀਪਾਦਿਤ ਬਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਖਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ । ਕਬੀਰ ਦੇ ਰਾਮ ਨਿਰਗੁਣ - ਸਗੁਣ ਦੇ ਭੇਦ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹਨ । ਦਰਅਸਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਮ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰ - ਪ੍ਰਤੀਪਾਦਿਤ ਅਲੌਕਿਕ , ਸਗੁਣ , ਵਰਚਸਵਸ਼ੀਲ ਵਰਨ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਰੱਖਿਅਕ ਰਾਮ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ‘ਨਿਰਗੁਣ ਰਾਮ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ- ‘ਨਿਰ੍ਗੁਣ ਰਾਮ ਜਪਹੁ ਰੇ ਭਾਈ।’ ਇਸ ‘ਨਿਰਗੁਣ’ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਭੁਲੇਖੇ ਵਿੱਚ ਪੈਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ । ਕਬੀਰ ਦਾ ਆਸ਼ਾ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਸਿਰਫ ਇੰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾਮ , ਰੂਪ , ਗੁਣ , ਕਾਲ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਜੋ ਸਾਰੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਸਭਨੀ ਥਾਈਂ ਹਨ , ਉਹੀ ਕਬੀਰ ਦੇ ਨਿਰਗੁਣ ਰਾਮ ਹਨ । ਇਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਰਮਤਾ ਰਾਮ’ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਰਾਮ ਨੂੰ ਨਿਰਗੁਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੇਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਬੀਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਾਨਵੀ ਪ੍ਰੇਮ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਦੇ ਉਹ ਰਾਮ ਨੂੰ ਮਿਠਾਸ ਭਾਵ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਜਾਂ ਪਤੀ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਦੇ ਦਾਸ ਭਾਵ ਨਾਲ ਸਵਾਮੀ । ਕਦੇ - ਕਦੇ ਉਹ ਰਾਮ ਨੂੰ ਸਨੇਹ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤ । ਨਿਰਗੁਣ - ਨਿਰਾਕਾਰ ਬ੍ਰਹਮੇ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਰਸ , ਸਹਿਜ , ਮਾਨਵੀ ਪ੍ਰੇਮ ਕਬੀਰ ਦੀ ਭਗਤੀ ਦੀ ਵਿਲਖਣਤਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੁਵਿਧਾ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆ ਦੂਸਰੀਆਂ ਨੂੰ ਭਲੇ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਰਾਮ ਦੇ ਨਾਲ ਕਬੀਰ ਇੰਨਾ ਮਾਨਵੀ ਸੰਬੰਧਪਰਕ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦੇ ਹੋਣ , ਉਹ ਭਲਾ ਨਿਰਗੁਣ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ , ਪਰ ਖੁਦ ਆਪ ਕਬੀਰ ਲਈ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਵੀ ਹਨ : “ਸੰਤੌ, ਧੋਖਾ ਕਾਸੂੰ ਕਹਿਯੇ। ਗੁਨਮੈਂ ਨਿਰਗੁਨ, ਨਿਰਗੁਨਮੈਂ ਗੁਨ, ਬਾਟ ਛਾੰਡ਼ਿ ਕ੍ਯੂੰ ਬਹਿਸੇ!” ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮਹਾਵੀਰ ਸਰਨ ਜੈਨ ਨੇ ਕਬੀਰ ਦੇ ਰਾਮ ਅਤੇ ਕਬੀਰ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਹੈ  : ਕਬੀਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਸਤ‍ਯ ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਅਸਤ‍ਯ ਦੇ ਖੰਡਨ ਵਿੱਚ ਬਤੀਤ ਹੋਇਆ । ਕਬੀਰ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ‘‘ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ , ‘‘ਜਾਣਨ ਤੋਂ ਆਰੰ‍ਭ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੇ ਸ਼ਿਸ਼‍ਯ ਨਹੀਂ , ਰਾਮਾਨੰ‍ਦ ਦੁਆਰਾ ਚੇਤਾਏ ਹੋਏ ਚੇਲੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਰਾਮ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਦਸ਼ਰਥੀ ਰਾਮ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਮ ਤਾਂ ਨਾਮ ਸਾਧਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਮ ਕਿਸੇ ਸੰ‍ਪ੍ਰਦਾਏ , ਜਾਤੀ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਕਣ - ਕਣ ਵਿੱਚ , ਅੰਗ - ਅੰਗ ਵਿੱਚ ਰਮਣ ਕਰਨ ਪਰ ਵੀ ਜਿਸਨੂੰ ਅਨੰਗ ਸ‍ਪਰਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ , ਉਹ ਅਲਖ , ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ , ਪਰਮ ਤੱਤ ਹੀ ਰਾਮ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਮ ਮਨੁਖ ਅਤੇ ਮਨੁਖ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਭੇਦ - ਭਾਵ ਦੇ ਕਾਰਕ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਉਹ ਤਾਂ ਪ੍ਰੇਮ ਤੱਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ । ਭਾਵ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਉੱਠਕੇ ਮਹਾਭਾਵ ਜਾਂ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਆਰਾਧ‍ਯ ਹਨ  : -

‘ਪ੍ਰੇਮ ਜਗਾਵੈ ਵਿਰਹ ਕੋ, ਵਿਰਹ ਜਗਾਵੈ ਪੀਉ, ਪੀਉ ਜਗਾਵੈ ਜੀਵ ਕੋ, ਜੋਇ ਪੀਉ ਸੋਈ ਜੀਉ\ - ਜੋ ਪੀਉ ਹੈ , ਉਹੀ ਜੀਵ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸਾਧਨਾ ‘‘ਹੰਸ ਉਬਾਰਨ ਆਏ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਹੈ । ਇਸ ਹੰਸ ਦਾ ਉਬਾਰਨ ਪੋਥੀਆਂ ਦੇ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ , ਢਾਈ ਅੱਖਰ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਆਚਰਣ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਓੜਨ ਦੀ ਚੀਜ ਨਹੀਂ ਹੈ , ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਚਰਣ ਕਰਨ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਤ‍ਯ ਸਾਧਨਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਪ੍ਰੇਮ ਤੋਂ ਆਰੰ‍ਭ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇੰਨਾ ਗਹਿਰਾ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰੋ ਕਿ ਉਹੀ ਤੁਮ‍ਹਾਰੇ ਲਈ ਪਰਮਾਤ‍ਮਾ ਹੋ ਜਾਵੇ । ਉਹਨੂੰ ਪਾਉਣ ਦੀ ਇੰਨੀ ਉਤ‍ਕੰ‍ਠਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਵੈਰਾਗ‍ ਹੋ ਜਾਵੇ , ਵਿਰਹ ਭਾਵ ਹੋ ਜਾਵੇ ਉਦੋਂ ਉਸ ਧ‍ਯਾਨ ਸਮਾਧੀ ਵਿੱਚ ਪੀਉ ਜਾਗਰਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਹੀ ਪੀਉ ਤੁਮਹਾਰੇ ਅੰਤਰਮਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਜਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੋਈ ਪੀਉ ਹੈ ਸੋਈ ਜੀਉ ਹੈ । ਤੱਦ ਤੂੰ ਪੂਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰੇਂਗਾ , ਤੱਦ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਹਰੇਕ ਜੀਵ ਤੁਮਹਾਰੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਪਾਤਰ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ । ਸਾਰੀ ਹੈਂਕੜ , ਸਾਰਾ ਦਵੇਸ਼ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਫਿਰ ਮਹਾਭਾਵ ਜਗੇਗਾ । ਇਸ ਮਹਾਭਾਵ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਘਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸੂਰਜ ਚਨ੍‍ਦ੍ਰ ਕਾ ਏਕ ਹੀ ਉਜਿਯਾਰਾ, ਸਬ ਯਹਿ ਪਸਰਾ ਬ੍ਰਹ੍ਮ ਪਸਾਰਾ।

........................................................................................................................

ਜਲ ਮੇਂ ਕੁਮ੍‍ਭ, ਕੁਮ੍‍ਭ ਮੇਂ ਜਲ ਹੈ, ਬਾਹਰ ਭੀਤਰ ਪਾਨੀ

ਫੂਟਾ ਕੁਮ੍‍ਭ ਜਲ ਜਲਹੀਂ ਸਮਾਨਾ, ਯਹ ਤਥ ਕਥੌ ਗਿਯਾਨੀ।"