More actions
ਗੁਲਾਮ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਸੀ। ਇਸ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਾਸਕ ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਐਬਕ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੋਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਨੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸੱਤਾ ਉੱਤੇ 1206 ਈਸਵੀ ਤੋਂ 1290 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਗੁਲਾਮ ਵੰਸ਼ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁਤੁਬਦੀਨ ਐਬਕ ਦੁਆਰਾ 1206 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਵੰਸ਼ 1290 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਗੁਲਾਮ ਵੰਸ਼ ਇਸ ਕਾਰਣ ਪਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਤੇ ਬਲਬਨ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮ ਭਾਵ ਦਾਸ ਸਨ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਸਿੰਘਾਸਨ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥ ਹੋਏ। ਕੁਤੁਬਦੀਨ (1206 - 1210 ਈਸਵੀ) ਮੂਲ: ਸ਼ਹਾਬੁਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦਾ ਤੁਰਕੀ ਦਾਸ ਸੀ ਤੇ 1192 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਤਰਾਇਣ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਵਾਮੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਵਾਮੀ ਦੇ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਤੇ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਬਿਹਾਰ ਤੇ ਬੰਗਾਲ ਤੱਕ, 1206 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਗੌਰੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਿੰਘਾਸਨ ਤੇ ਇਹ ਖਾਨਦਾਨ 1206 ਈਸਵੀ ਤੋਂ 1290 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਕੁਤਬਦੀਨ ਐਬਕ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦਾ ਤੁਰਕੀ ਦਾਸ ਸੀ ਪਰ ਉਸਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇਖਕੇ ਗੌਰੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦਾਸਤਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਤਬਦੀਨ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਗੁਲਾਮ ਵੰਸ਼ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ 1210 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਗੱਦੀ ਤੇ ਰਿਹਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਕੁਤਬ ਮੀਨਾਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਾਰਜ ਉਸਨੇ ਹੀ ਆਰੰਭ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਯੋਗ ਸ਼ਾਸ਼ਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸ਼ਕ ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ 1211 ਈਸਵੀ ਤੋਂ 1236 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਇਆ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਨਰਮਦਾ ਤੱਕ ਤੇ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਸਿੰਧੂ ਤੱਕ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਗੁਲਾਮ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਤਹਿਤ ਆ ਗਿਆ। ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਬੜੇ ਹੀ ਬਿਲਾਸੀ ਸਨ। ਅੰਤ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ 1236 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਰਜ਼ੀਆ ਬੇਗਮ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠੀ। ਰਜ਼ੀਆ ਬੜੀ ਹੀ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਮਹਿਲਾ ਸੀ ਉਹ ਮਰਦਾਨੇ ਵਸਤਰ ਪਹਿਨਕੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠਦੀ ਸੀ ਪਰ ਸਾਜ਼ਿਸਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਅ ਨਾ ਸਕੀ ਤੇ 1240 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਵੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਾਸ਼ਕ ਹੋਇਆ - ਸੁਲਤਾਨ ਗਿਆਸੁਦੀਨ ਬਲਬਨ ਵੀ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਸੀ, ਇਸਨੇ 1266 ਈਸਵੀ ਤੋਂ 1287 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਇਸਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਅਮੀਰ ਖੁਸਰੋ ਗੁਲਾਮ ਸ਼ਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਹੀ ਵਰੋਸਾਏ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਇਸ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਜਾਂ ਸੰਸਥਾਪਕ ਗ਼ੁਲਾਮ (ਦਾਸ) ਸਨ ਨਾ ਕਿ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਵਿਚੋਂ ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਿਰਫ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਾਸਕ ਸੂਚੀ
ਰਾਜਕਾਲ
ਇਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸੱਤਾ ਉੱਤੇ ਕਰੀਬ 84 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਨੀਂਹ ਪਾਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲੰਬੇ ਸਮਾਂ ਤੱਕ ਪ੍ਰਭੁਤਵ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਚੰਗੇਜ ਖਾਂ ਦੇ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜਵਾਬ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਮੰਗੋਲਾਂ ਦਾ ਹਮਲਾ ਵੀ ਹੋਇਆ।