ਸ੍ਰੀਲਾਲ ਸ਼ੁਕਲ

ਫਰਮਾ:ਗਿਆਨਸੰਦੂਕ ਲੇਖਕ

ਸ਼੍ਰੀਲਾਲ ਸ਼ੁਕਲ (31 ਦਸੰਬਰ,1925-28 ਅਕਤੂਬਰ,2011) ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ। ਉਹ ਸਮਕਾਲੀ ਕਥਾ-ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਉਦੇਸ਼ਪੂਰਣ ਵਿਅੰਗਕਾਰੀ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਨ। ਸ਼੍ਰੀਲਾਲ ਸ਼ੁਕਲ ਨੇ 25 ਦੇ ਕਰੀਬ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਸ਼ੁਕਲ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿੱਚ ਗਿਰਦੇ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸ਼ੁਕਲ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪਹਿਲੂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਅੰਗਮਈ ਰੂਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਿਆਂ ਹਨ।

ਜੀਵਨ

ਸ਼੍ਰੀਲਾਲ ਸ਼ੁਕਲ ਦਾ ਜਨਮ 31 ਦਸੰਬਰ 1925 ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਖਨਊ ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਅਟਰੌਲੀ ਨਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ। ਸ਼ੁਕਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗਰੈਜੂਏਸ਼ਨ 1947 ਵਿੱਚ ਅਲਹਾਬਾਦ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਸ਼ੁਕਲ ਨੇ ਉੱਤਰ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਂਤਕ ਸਿਵਿਲ ਸਰਵਿਸਿਜ਼ (ਪੀ.ਸੀ.ਐਸ.) ਦੀ ਨੌਕਰੀ 1949 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਈ.ਏ.ਐਸ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਦੀਰ 1979-1980 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੇਂਦੁ ਨਾਟ੍ਯ ਅਕੈਡਮੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਬਤੌਰ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਕੀਤੀ। 1983 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਕਲ ਨੂੰ ਆਈ.ਏ.ਐਸ ਦੀ ਪਦਵੀ ਤੋਂ ਰੀਟਾਅਰਮੈਂਟ ਮਿਲੀ। ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਕਲ ਨੇ ਕੁਲ 25 ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਕਰੀਬ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮਕਾਨ,ਸੂਨੀ ਘਾਟੀ ਕਾ ਸੂਰਜ,ਬਿਸਰਾਮਪੁਰ ਕਾ ਸੰਤ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਸ਼੍ਰੀਲਾਲ ਨੇ ਰਾਗ ਦਰਬਾਰੀ ਵਰਗੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਨਾਵਲ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਨਕਾਰਾਤਮਕਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਅੰਗਮਈ ਰੂਪ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀਲਾਲ ਦੇ ਨਾਵਲ ਰਾਗ ਦਰਬਾਰੀ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ 15 ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। 1980 ਵਿੱਚ ਇਸ ਨਾਵਲ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਟੀ.ਵੀ ਸੀਰਿਅਲ ਨੈਸ਼ਨਲ ਨੈਟਵਰਕ ਤੇ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਸ਼ੁਕਲ ਦੀ ਮੌਤ 28 ਅਕਤੂਬਰ 2011 ਵਿੱਚ ਹੋਈ।

ਰਚਨਾਵਾਂ

ਨਾਵਲ

ਸੂਨੀ ਘਾਟੀ ਕਾ ਸੂਰਜ 1957
ਅਗਿਆਤਵਾਸ 1962
ਰਾਗ ਦਰਬਾਰੀ 1968
ਆਦਮੀ ਕਾ ਜ਼ਹਿਰ 1972
ਸੀਮਾਏਂ ਟੁੱਟਤੀ ਹੈਂ 1973
ਮਕਾਨ 1976
ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਵ 1987
ਬਿਸਰਾਮਪੁਰ ਕਾ ਸੰਤ 1998
ਬੱਬਰ ਸਿੰਘ ਔਰ ਉਸਕੇ ਸਾਥੀ 1999
ਰਾਗ ਵਿਰਾਗ 2001

ਵਿਅੰਗ

ਅੰਗਦ ਕਾ ਪਾਂਵ 1958
ਯਹਾਂ ਸੇ ਵਹਾਂ 1970
ਮੇਰੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਵਿਅੰਗ ਰਚਨਾਏਂ 1979
ਉਮਰਾਓਨਗਰ ਮੇਂ ਕੁੱਛ ਦਿਨ 1986
ਕੁੱਛ ਜ਼ਮੀਨ ਮੇਂ ਕੁੱਛ ਹਵਾ ਮੇਂ 1990
ਆਓ ਬੈਠ ਲੇਂ ਕੁੱਛ ਦੇਰ 1995
ਅਗਲੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਕਾ ਸ਼ਹਿਰ 1996
ਜਹਾਲਤ ਕੇ ਪਚਾਸ ਸਾਲ 2003
ਖਬਰੋਂ ਕਿ ਜੁਗਾਲੀ 2005

ਕਹਾਣੀ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ

ਏ ਘਰ ਮੇਰਾ ਨਹੀ 1979
ਸੁਰਕਸ਼ਾ ਤਥਾ ਅਨਿਆ ਕਹਾਣੀਆਂ 1991
ਇਸ ਉਮਰ ਮੇਂ 2003
ਦਸ ਪ੍ਰਾਤੀਂਧੀ ਕਹਾਣੀਆ 2003

ਸੰਸਮਰਣ

ਮੇਰਾ ਸਾਕਸ਼ਾਤਕਾਰ 2002
ਕੁੱਛ ਸਾਹਿਤਿਆ ਚਰਚਾ ਭੀ 2008

ਸਾਹਿਤਿਕ ਸਮੀਖਿਆ

ਭਗਵਤੀ ਚਰਨ ਵਰਮਾ 1989
ਅਮ੍ਰਿਤਲਾਲ ਨਾਗਰ 1994
ਅਗਏਯਾ:ਕੁੱਛ ਰੰਗ ਕੁੱਛ ਰਾਗ 1999

ਸੰਪਾਦਨ

ਹਿੰਦੀ ਹਾਸਿਆ ਵਿਅੰਗਆ ਸੰਕਲਨ 2002

ਸਨਮਾਨ

1970 ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਰਾਗ ਦਰਬਾਰੀ ਲਈ
1978 ਵਿੱਚ ਮੱਧ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਪਰਿਸ਼ਦ ਪੁਰਸਕਾਰ 'ਮਕਾਨ ਲਈ
1988 ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹਿੰਦੀ ਸੰਸਥਾ ਵਲੋਂ ਸਾਹਿਤ ਭੂਸ਼ਣ ਅਵਾਰਡ
1991 ਵਿੱਚ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਲੋਂ ਗੋਇਲ ਸਾਹਿਤ ਪੁਰਸਕਾਰ
1994 ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹਿੰਦੀ ਸੰਸਥਾ ਵਲੋਂ ਲੋਹਿਆ ਸਨਮਾਨ
1996 ਵਿੱਚ ਮੱਧ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਸ਼ਰਦ ਜੋਸ਼ੀ ਸਨਮਾਨ
1997 ਵਿੱਚ ਮੱਧ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਮੈਥਿਲੀ ਸ਼ਰਨ ਗੁਪਤਾ ਸਨਮਾਨ
1999 ਵਿੱਚ ਬਿਰਲਾ ਫ਼ਾਉਂਡੇਸ਼ਨ ਵਲੋਂ ਵਿਆਸ ਸਨਮਾਨ
2005 ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਯਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਨਮਾਨ
2008 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵਲੋਂ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਅਵਾਰਡ
2011 ਵਿੱਚ ਸਾਲ 2009 ਲਈ ਜਨਾਂਪਿਠ ਅਵਾਰਡ