ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਸਰੋਤ ਵੇਖੋ

{{Infobox settlement
| name                    = ਪੰਜਾਬ  <br /> {{lang|pnb|{{Nastaliq|پنجاب}}}}
| native_name             = 
| native_name_lang        =
| settlement_type         = ਖੇਤਰ
| image_skyline           =
| image_alt               =
| image_caption           =
| image_flag              =
| flag_alt                =
| image_seal              =
| seal_alt                =
| image_shield            =
| shield_alt              =
| nickname                =
| motto                   =
| image_map               = Punjab map (topographic) with cities.png
| map_alt                 =
| map_caption             = ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ 
| pushpin_map             =
| pushpin_label_position  =
| pushpin_map_alt         =
| pushpin_map_caption     =
| coordinates             =
| coor_pinpoint           =
| coordinates_footnotes   =
| subdivision_type        = ਮੁਲਕ
| subdivision_name        = {{plainlist|
*ਪਾਕਿਸਤਾਨ
*ਭਾਰਤ}}
| subdivision_type1       = ਏਰਿਏ
| subdivision_name1       = [[ਪੰਜਾਬ (ਖੇਤਰ)#ਸਿਆਸੀ ਜੀਓਗ੍ਰਫ਼ੀ|ਹੇਠਾਂ ਵੇਖੋ]]
| subdivision_type2       = 
| subdivision_name2       =
| subdivision_type3       =
| subdivision_name3       =
| established_title       =
| established_date        =
| founder                 =
| seat_type               =
| seat                    =
| government_footnotes    =
| leader_party            =
| leader_title            =
| leader_name             =
| blank_name_sec1         = ਜ਼ੁਬਾਨ
| blank_info_sec1         = [[ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| blank_name_sec2         =
| blank_info_sec2         =
| unit_pref               = 
<!-- ALL fields with measurements have automatic unit conversion -->
<!-- for references: use <ref> tags -->
| area_footnotes          =
| area_urban_footnotes    = <!--<ref></ref> -->
| area_rural_footnotes    = <!--<ref></ref> -->
| area_metro_footnotes    = <!--<ref></ref> -->
| area_magnitude          = <!--<ref></ref> -->
| area_note               =
| area_water_percent      =
| area_rank               =
| area_blank1_title       =
| area_blank2_title       =
<!-- square kilometers -->
| area_total_km2          = 
| area_land_km2           =
| area_water_km2          =
| area_urban_km2          =
| area_rural_km2          =
| area_metro_km2          =
| area_blank1_km2         =
| area_blank2_km2         =
<!-- hectares -->
| area_total_ha           =
| area_land_ha            =
| area_water_ha           =
| area_urban_ha           =
| area_rural_ha           =
| area_metro_ha           =
| area_blank1_ha          =
| area_blank2_ha          =
| length_km               =
| width_km                =
| dimensions_footnotes    =
| elevation_footnotes     =
| elevation_m             =
| population_as_of        =
| population_footnotes    =
| population_total        =
| population_density_km2  = 
| population_note         =
| population_demonym      = [[ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ|ਪੰਜਾਬੀ]]
| timezone1               = PKT (ਪਾਕਸਿਤਾਨ ਟਾਈਮ)
| utc_offset1             = +5
| timezone2               = IST (ਇੰਡੀਅਨ ਸਟੈਂਡਰਡ ਟਾਈਮ)
| utc_offset2             = +05:30
| timezone1_DST           =
| utc_offset1_DST         =
| postal_code_type        =
| postal_code             =
| area_code_type          =
| area_code               =
| iso_code                =
| website                 = <!-- {{URL|example.com}} -->
| footnotes               =
}}

{{ਪੰਜਾਬੀਆਂ}}

'''''ਪੰਜਾਬ''''' ([[ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ]]: پنجاب) ਉੱਤਰ-[[ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]] ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੀਓਗ੍ਰੈਫ਼ਕ, ਕਲਚਰਲ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖਿੱਤਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਖ਼ਿੱਤੇ ਵਿੱਚ [[ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ|ਚੜ੍ਹਦਾ ਪੰਜਾਬ]], [[ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ|ਲਹਿੰਦਾ ਪੰਜਾਬ]], [[ਕਸ਼ਮੀਰ]], [[ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ]], [[ਹਰਿਆਣਾ]], [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]], [[ਦਿੱਲੀ]], ਉੱਤਰੀ [[ਰਾਜਿਸਥਾਨ]], ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਕੈਪਟਲ ਟੇਰਾਟੋਰੀ ਅਤੇ [[ਖ਼ੈਬਰ ਪਖ਼ਤੁਨਖ਼ਵਾ]] ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

== ਨਿਰੁਕਤੀ ==
ਖੇਤਰ ਦਾ ਨਾਮ, ''ਪੰਜਾਬ'', ਦੋ [[ਫ਼ਾਰਸੀ]] ਦੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦਾ ਮੇਲ ਹੈ,<ref name=EoS>{{cite web |url=http://www.learnpunjabi.org/eos/PUNJAB.html |title=The Punjab |author=H K Manmohan Siṅgh |work=The Encyclopedia of Sikhism, Editor-in-Chief Harbans Singh |publisher=[[Punjabi University]], Patiala |accessdate=18 August 2015 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160305062705/http://www.learnpunjabi.org/eos/PUNJAB.html |archivedate=5 March 2016 |df=dmy-all }}</ref><ref>{{cite book|last=Gandhi|first=Rajmohan|title=Punjab: A History from Aurangzeb to Mountbatten|year=2013|page=1 ("Introduction")|publisher=Aleph Book Company|location=New Delhi, India, Urbana, [[Illinois]]|isbn=978-93-83064-41-0}}</ref> ''ਪੰਜ'' ਅਤੇ ''ਆਬ'' (ਪਾਣੀ), ਜਿਸਦਾ ਤਆਰਫ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਏ ਤੁਰਕੀ-ਫ਼ਾਰਸੀ ਬੋਲਾਰਿਆਂ ਨੇ ਕੀਤਾ,<ref>{{cite book|last=Canfield|first=Robert L.|title=Turko-Persia in Historical Perspective|year=1991|page=1 ("Origins")|publisher=Cambridge University Press|location=[[Cambridge]], United Kingdom|isbn=978-0-521-52291-5}}</ref> ਅਤੇ ਜਿਸਨੂੰ [[ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ]] ਵਲੋਂ ਹੋਰ ਬਕਾਇਦਾ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਹਾਸਲ ਹੋਈ।<ref>{{cite book|last=Gandhi|first=Rajmohan|title=Punjab: A History from Aurangzeb to Mountbatten|year=2013|publisher=Aleph Book Company|location=New Delhi, India, Urbana, [[Illinois]]|isbn=978-93-83064-41-0}}</ref><ref>{{cite book|last=Shimmel|first=Annemarie|title=The Empire of the Great Mughals: History, Art and Culture|year=2004|publisher=Reaktion Books Ltd.|location=London, United Kingdom|isbn=1-86189-1857}}</ref> ਇਸ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ "ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਾਲ਼ੀ ਜ਼ਮੀਨ", ਜ਼ਿਕਰ [[ਜੇਹਲਮ]], [[ਚਨਾਬ]], [[ਰਾਵੀ]], [[ਸਤਲੁਜ]] ਅਤੇ [[ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ|ਬਿਆਸ]] ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ।<ref>Encyclopædia Britannica, 9th ed., vol. 20, Punjab, p.107</ref> [[ਯੂਨਾਨੀ|ਯੂਨਾਨੀਆਂ]] ਵਲੋਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ''ਪੇਂਤਾਪੋਟੇਮੀਆ'' ਅਤੇ [[ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ|ਵੇਦਕ ਸੋਸਾਇਟੀ]] ਵਲੋਂ ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।<ref>{{cite book|author1-last=Lassen|author1-first=Christian|author-link=Christian Lassen|title=Commentatio Geographica atque Historica de Pentapotamia Indica|trans-title=A commentary on the Geography and History of the Pentapotamia Indica|year=1827|publisher=Weber|page=4|quote=pars ea indiae, quam hodie persico nomine Penjab vocamus, lingua Indorum sacra Panchanada appellatur; utrumque nomen Graece reddi potest per Πενταποταμια. Prioris nominis origio Persica haud est dubia, quanquam vocabula, exquibus est compositum, aeque Indica sunt ac Persica; At vero postremum hoc vacbulum ab Indis nunquam, quod sciam, in nominibus propriis hunc in modium componendis usurpatur; nomina contra Persica exstant permulta, quae vocabulo isto terminantur, ex. gr. Doab, Nilab, alia. Unde probabile fit, Penjabi nomen, quod hodie in omnibus libris geographicis obtinet, recentioris esse originis atque regibus Indiae Moslemiticis, quibus maxime in usu fuit lingua Persica, tribuendum. Nomen Panchanada Indicum esse priscum et genuium, inde patet, quod in Rameïde et Bharatea, carminibus Indorum antiquissimis iam legitur, nec praeter hoc aliud apud Indos exstat; Panchala enim, quod per Penjab reddunt interpretes Rameïdos Angli nomen est alius regionis, a Pentapotamia prorsus diversae, ut infra videbimus<br> A part of India, which today we call the name of the Penjab we call the Persian, the language of the Indians, is called the sacred Panchanada; both of which can be made by the Greek name of Πενταποταμια. Origio Persian former name is not in doubt, although the terms, since it is composed equally of Hindi and Persian; But, in truth, the ultimate purpose vacbulum between the Indians and never, to my knowledge, he is used in the names of their own this fellow in the composition of a bushel; the names of the against the Persians, there are at present, and which are terminated at that word, out of the. gr. Doab, Nilab, other. Wherefore it was likely the case, the name of Penjabi, which is to day in all the books of maps, the lord, is of later origin, and the kings of Moslemiticis of India, the Persian, the language of which we are mainly in the use of, must be given. The name of the Panchanada to be the ancient habits of the Indian, and the genuine, hence it is evident, that in the Rameïde and Bharatea, the songs of the Indians, the most ancient people have already read, we in addition to this there was another stands out among the Indians; PANCHAL that for Penjab pay teachers Rameïdos the English name of another region, the Pentapotamia entirely different, as we will see below."|url=https://books.google.ca/books?id=XbBCAAAAcAAJ&pg=PA3}}{{whose translation|reason=has several mistakes - looks like Google translation}}</ref><ref>{{cite book|author1-last=Latif|author1-first=Syad Muhammad|title=History of the Panjáb from the Remotest Antiquity to the Present Time|year=1891|publisher=[[Calcultta Central Press Company]]|page=1|quote=The Panjáb, the Pentapotamia of the Greek historians, the north-western region of the empire of Hindostán, derives its name from two Persian words, ''panj'' (five), an ''áb'' (water, having reference to the five rivers which confer on the country its distinguishing features." |url=https://books.google.ca/books?hl=en&lr=&id=RzBAAQAAMAAJ&oi=fnd&pg=PR1}}</ref><ref name="Khalid">{{cite journal|author1-last=Khalid|author1-first=Kanwal|title=Lahore of Pre Historic Era|journal=Journal of the Research Society of Pakistan|volume=52|issue=2|page=73|year=2015|quote="The earliest mention of five rivers in the collective sense was found in Yajurveda and a word Panchananda was used, which is a Sanskrit word to
describe a land where five rivers meet. [...] In the later period the word ''Pentapotamia'' was used by the Greeks to identify this land. (''Penta'' means 5 and potamia, water ___ the land of five rivers) Muslim Historians implied the word "Punjab " for this region. Again it was not a new word because in Persian speaking areas, there are references of this name given to any particular place where five rivers or lakes meet."|url=http://pu.edu.pk/images/journal/history/PDF-FILES/7.%20Kanwal%20Khalid_v52_2_15.pdf}}</ref>

== ਸਿਆਸੀ ਜੁਗਰਾਫ਼ੀਆ ==
ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਡੈਫ਼ੀਨਿਸ਼ਨ ਨੇ, 1947 ਡੈਫ਼ੀਨਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਉਸਤੋਂ ਪੁਰਾਤਨ 1846–1849 ਡੈਫ਼ੀਨਿਸ਼ਨ। ਇੱਕ ਤੀਜੀ ਡੈਫ਼ੀਨਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਦੋਵੇਂ 1947 ਡੈਫ਼ੀਨਿਸ਼ਨ ਅਤੇ 1846–1849 ਡੈਫ਼ੀਨਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਮਿਲਾ, ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਕਦੀਮ ਦਰਿਆਵੀ ਹਿਲਜੁਲ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ਼ ਉੱਤਰੀ ਰਾਜਿਸਥਾਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ।

===1947 ਡੈਫ਼ੀਨਿਸ਼ਨ===
1947 ਡੈਫ਼ੀਨਿਸ਼ਨ ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ ਨੂੰ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੰਜਾਬ]] ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ਼ ਡਫ਼ਾਈਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ [[ਭਾਰਤ]] ਅਤੇ [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ]] ਵਿਚਾਲੇ਼ [[ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ|ਤਕਸੀਮ]] ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ, ਖੇਤਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਕੈਪਟਲ ਟੇਰਾਟੋਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਹਰਿਆਣਾ,<ref>{{cite web|url=https://books.google.co.uk/books?id=k2Ual-NgAVMC&pg=PT85&dq=haryana%20punjab%20ties&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiv1bLxqubNAhXBA8AKHdPpDNA4ChDoAQhLMAk#v=onepage&q=haryana%20punjab%20ties&f=false|title=Pratiyogita Darpan|first=Pratiyogita|last=Darpan|date=1 October 2009|publisher=Pratiyogita Darpan|via=Google Books|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160920032209/https://books.google.co.uk/books?id=k2Ual-NgAVMC&pg=PT85&dq=haryana%20punjab%20ties&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiv1bLxqubNAhXBA8AKHdPpDNA4ChDoAQhLMAk#v=onepage&q=haryana%20punjab%20ties&f=false|archivedate=20 September 2016|df=dmy-all}}</ref> ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼।

1947 ਡੈਫ਼ੀਨਿਸ਼ਨ ਵਰਤਦਿਆਂ, ਲਹਿੰਦੇ ਵੱਲ [[ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ]] ਅਤੇ ਖ਼ੈਬਰ ਪਖ਼ਤੁਨਖ਼ਵਾ ਖਿੱਤੇ, ਉੱਤਰ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਚੜ੍ਹਦੇ ਵੱਲ ਹਿੰਦੀ ਬੈਲਟ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਨੂੰ ਰਾਜਿਸਥਾਨ ਅਤੇ [[ਸਿੰਧ]] ਨਾਲ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹੱਦ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਤਾਬਕ, ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਬਹੁਤ ਕਿਸਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਦੀ ਖਿੱਚ ਕਾਂਗੜਾ ਦੇ ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਮੈਦਾਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਚੋਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਤੱਕ ਹੈ।

====ਮੌਜੂਦਾ ਨਕਸ਼ੇ====
<gallery>
File:Punjab-Map.PNG|ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ
File:Punjab district map 2014.png|ਪੰਜਾਬ, ਇੰਡੀਆ
File:India Haryana map.svg|ਹਰਿਆਣਾ, ਇੰਡੀਆ
File:Map of Himachal Pradesh.svg|ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਇੰਡੀਆ 
</gallery>

====ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ====

<gallery>
File:Night View of Badshahi Mosque (King’s Mosque).jpg|ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਮਸੀਤ, ਲਹੌਰ
File:Golden Temple India.jpg|ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ
File:Clock Tower Faisalabad by Usman Nadeem.jpg|ਘੈਂਟਾ ਘਰ, ਫ਼ੈਸਲਾਬਾਦ
File:Aerial view of Multan Ghanta Ghar chawk.jpg|ਮੁਲਤਾਨ ਘੈਂਟਾ ਘਰ ਚੌਂਕ ਦੀ ਹਵਾਈ ਨਜ਼ਰ
File:Open Hand monument, Chandigarh.jpg|ਓਪਨ ਹੈਂਡ ਮੁੱਜਸਮਾ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ 
File:Faisal Masjid21.jpg|ਫ਼ੈਸਲ ਮਸੀਤ
</gallery>

===1846–1849 ਡੈਫ਼ੀਨਿਸ਼ਨ===
[[File:PunjabmapJDCunninghamHistoryoftheSikhs.png|thumb|left|ਪੰਜਾਬ, 1849]]
[[File:Punjab 1909.jpg|thumb|upright=1.15|[[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੰਜਾਬ]], 1909]]

1846–1849 ਡੈਫ਼ੀਨਿਸ਼ਨ ਦਾ ਫ਼ੋਕਸ [[ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ]] ਹੈ। ਇਸ ਡੈਫ਼ੀਨਿਸ਼ਨ ਮੁਤਾਬਕ, ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਹਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ, ਲਹਿੰਦਾ ਪੰਜਾਬ, ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਕੈਪਟਲ ਟੇਰਾਟੋਰੀ, [[ਅਜ਼ਾਦ ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਸ਼ਾਮਲ ਭਿਮਬਰ ਅਤੇ [[ਮੀਰਪੁਰ]]<ref>History of Panjab Hill States, Hutchison, Vogel 1933 Mirpur was made a part of Jammu and Kashmir in 1846</ref> ਅਤੇ ਖ਼ੈਬਰ ਪਖ਼ਤੁਨਖ਼ਵਾ ਦੇ ਕੁਜ ਹਿੱਸੇ (ਖ਼ਾਸਕਰ [[ਪੇਸ਼ਾਵਰ]]<ref>Changes in the Socio-economic Structures in Rural North-West Pakistan By Mohammad Asif Khan [https://books.google.co.uk/books?id=nKdraLI-c0wC&pg=PA15&lpg=PA15&dq=peshawar+separated+from+punjab+1901&source=bl&ots=PBoCu9_Nb7&sig=e2q7sw1Jrtq-W2KNVpP71lTH-5k&hl=en&sa=X&ei=oafUVNHTF4OU7AaquIDoDQ&ved=0CDQQ6AEwAw#v=onepage&q=peshawar%20separated%20from%20punjab%201901&f=false] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160414225511/https://books.google.co.uk/books?id=nKdraLI-c0wC&pg=PA15&lpg=PA15&dq=peshawar%20separated%20from%20punjab%201901&source=bl&ots=PBoCu9_Nb7&sig=e2q7sw1Jrtq-W2KNVpP71lTH-5k&hl=en&sa=X&ei=oafUVNHTF4OU7AaquIDoDQ&ved=0CDQQ6AEwAw |date=14 April 2016 }} Peshawar was separated from Punjab Province in 1901.</ref> ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪਿਸ਼ੌਰ ਨਾਮ ਨਾਲ਼ ਮਲੂਕ)<ref>{{cite book |url=https://books.google.co.uk/books?ei=EzWcVaDDCYmZ7AbwrreABA&id=9_1tAAAAMAAJ&dq=peshawar+known+as+pishore&focus=searchwithinvolume&q=+pishore |last=Nadiem |first=Ihsan H. |year=2007 |title=Peshawar: heritage, history, monuments |publisher=Sang-e-Meel Publications |accessdate=13 September 2015 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151016025110/https://books.google.co.uk/books?ei=EzWcVaDDCYmZ7AbwrreABA&id=9_1tAAAAMAAJ&dq=peshawar+known+as+pishore&focus=searchwithinvolume&q=+pishore |archivedate=16 October 2015 |df=dmy-all }}</ref> ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਚੜ੍ਹਦਾ ਪੰਜਾਬ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਹਰਿਆਣਾ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ [[ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ|ਜੰਮੂ ਦਵਿਜਨ]]।<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/place/Jammu-and-Kashmir|title=Jammu and Kashmir|work=Encyclopædia Britannica|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160310222040/http://www.britannica.com/place/Jammu-and-Kashmir|archivedate=10 March 2016|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite web|url=https://books.google.ca/books?id=TMxJzb7N_8wC&source=gbs_navlinks_s|title=Epilogue, Vol 4, Issue 11|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160204021635/https://books.google.ca/books?id=TMxJzb7N_8wC&source=gbs_navlinks_s|archivedate=4 February 2016|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite book |author=Pritam Singh Gill |date=1978 |title=History of Sikh nation: foundation, assassination, resurrection |url=https://books.google.co.in/books?id=8CVuAAAAMAAJ&q=History+of+Sikh+nation:+foundation,+assassination,+resurrection.&dq=History+of+Sikh+nation:+foundation,+assassination,+resurrection.&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjZiOiMmb_eAhWHso8KHecFCJYQ6AEIJzAA |location=[[University of Michigan.]] |publisher= New Academic Pub. Co.|page=380 |isbn= |author-link= }}</ref>

ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਡੈਫ਼ੀਨਿਸ਼ਨ ਵਰਤਦਿਆਂ, ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤਾ ਵੱਡਾ ਇਲਾਕਾ ਕੱਜਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਪੰਜ ਕੁਦਰਤੀ ਰਕਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਕਸੀਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।<ref name=EoS/>
* ਚੜ੍ਹਦਾ ਪਹਾੜ੍ਹੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਜੰਮੂ ਦਵਿਜਨ ਅਤੇ ਅਜ਼ਾਦ ਕਸ਼ਮੀਰ;
* ਵਿਚਕਾਰ ਇੰਡਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਪੇਸ਼ਾਵਰ;
* ਗਬਲਾ ਮਦਾਨ ਨਾਲ਼ ਉਸਦੇ ਪੰਜ ਦਰਿਆ;
* ਉੱਤਰ-ਲਹਿੰਦਾ ਖੇਤਰ, ਗਬਲੇ ਮਦਾਨ ਤੋਂ ਜੇਹਲਮ ਅਤੇ ਇੰਡਸ ਵਿਚਾਲ਼ੇ ਲੂਣ ਕੋਹਸਤਾਨ ਕਰਕੇ ਵੱਖ;
* ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਦੇ ਦੱਖਣ ਨੂੰ ਸੈਮੀ-ਰੇਗਿਸਤਾਨ।

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਤੋਂ ਉੱਤਰ-ਚੜ੍ਹਦੇ ਵੱਲ [[ਹਿਮਾਲਿਆ|ਹਿਮਾਲਿਆ ਕੋਹਸਤਾਨ]] ਪਹਾੜਾਂ ਦਾ ਅਕਾਰ ਉੱਤਰ-ਹਿੱਲ ਰਹੇ ਇੰਡੋ-ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਅਨ ਪਲੇਟ ਅਤੇ ਯੋਰੇਸ਼ੀਆ ਪਲੇਟ ਵਿਚਾਲ਼ੇ ਟੱਕਰ ਦਾ ਅੰਜਾਮ ਹੈ। ਪਲੇਟਾਂ ਹਜੇ ਵੀ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹਿੱਲ ਰਹੀਆਂ ਨੇ, ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਹਰ ਸਾਲ {{convert|5|mm|1}} ਤਾਹਾਂ ਜਾ ਰਿਹਾ।

ਉੱਪਰਲਾ ਖੇਤਰੀ ਹਿੱਸਾ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਬਰਫ਼-ਕੱਜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਟਿੱਲੇ ਹੇਠਲੇ ਕੋਹਸਤਾਨ ਪਹਾੜਾ ਨਾਲ਼ ਮੁਤਵਾਜ਼ੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੇਠਲਾ ਹਿਮਾਲਿਆ ਕੋਹਸਤਾਨ [[ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ]] ਦੇ ਉੱਤਰ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਅਗਾਹਾਂ ਦੱਖਣ ਵਿਚੋਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।  ਇਹ ਪਹਾੜ ਕਾਫ਼ੀ ਨਿਆਣੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਰੁੜ੍ਹ ਰਹੇ ਨੇ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੰਡਸ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਪਹਾੜੀ ਕੋਹਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਢੋਇਆ ਲੋਮ, ਮਿਨਰਲ ਅਤੇ ਗਾਰਾ ਅਲੂਵੀਅਲ ਅਮੀਰ ਮਦਾਨੀ ਜ਼ਮੀਨ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰਖੇਜ਼ ਹੈ ਤੱਕ ਆਹ ਜਾਂਦਾ।<ref name=Gosal>{{cite web |url=http://www.global.ucsb.edu/punjab/journal_11_1/3_gosal.pdf |title=Physical Geography of the Punjab |author=G. S. Gosal |publisher=University of California, Santa Barbara |accessdate=3 November 2012 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120608214642/http://www.global.ucsb.edu/punjab/journal_11_1/3_gosal.pdf |archivedate=8 June 2012 |df=dmy-all }}</ref>

====ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ====
1846–1849 ਡੈਫ਼ੀਨਿਸ਼ਨ ਮੁਤਾਬਕ, ਕੁਜ ਮੇਜਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਜੰਮੂ, ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕੁਜ ਹਿੱਸੇ। 
<gallery>
File:Bahu Fort, Jammu, India.jpg|ਬਹੂ ਕਿਲ੍ਹਾ, ਜੰਮੂ
File:Peshawar Museum.JPG|ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਆਜਿਬ ਘਰ 
File:Jama Masjid.jpg|ਜਾਮਾ ਮਸੀਤ, ਦਿੱਲੀ 
File:City-view.00.gif|ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨਜ਼ਰ, ਮੀਰਪੁਰ
</gallery>

===ਅਜ਼ੀਮ ਪੰਜਾਬ===
ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਦੀ ਤੀਜੀ ਡੈਫ਼ੀਨਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਤਾਹਾਂ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਏ ਡੈਫ਼ੀਨਿਸ਼ਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਕੁਜ ਹਿਸਿਆਂ ਨੂੰ<ref>{{cite book |last= |first= |authorlink= |title=The Times Atlas of the World, Concise Edition |url= |accessdate= |year=1995 |publisher=Times Books |location=London |isbn=0 7230 0718 7 |page=36}}</ref><ref>{{cite book |last=Grewal |first=J S |authorlink= |title=Historical Geography of the Punjab |url=http://www.global.ucsb.edu/punjab/journal_11_1/2_grewal.pdf |accessdate= |year=2004 |volume=Punjab Research Group, Volume 11, No 1 |publisher=Journal of Punjab Studies |isbn= |pages=4, 7, 11 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121203005902/http://www.global.ucsb.edu/punjab/journal_11_1/2_grewal.pdf |archivedate=3 December 2012 |df=dmy-all }}</ref><ref>see [[doab#The Punjab Doabs|the Punjab Doabs]]</ref><ref>{{cite book
 | title = Globalisation and the region: explorations in Punjabi identity
 | editor = Pritam Singh and Shinder S. Thandi
 | page = 361
 | publisher = Coventry Association for Punjab Studies, Coventry University
 | year = 1996
}}</ref> ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਕਦੀਮ ਵੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਲੋਕੇਸ਼ਨ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਖ਼ਾਸਕਰ, [[ਗੰਗਾਨਗਰ ਜ਼ਿਲਾ|ਗੰਗਾਨਗਰ]] ਅਤੇ [[ਹਨੂੰਮਾਨਗੜ੍ਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ|ਹਨੂੰਮਾਨਗੜ੍ਹ]] ਜਿੱਲ੍ਹੇ ਪੰਜਾਬ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।<ref>{{cite book |url=https://books.google.co.uk/books?id=txiVHNQ4YfsC |author=Balder Raj Nayat |year=1966 |title=Minority Politics in the Punjab |accessdate=13 September 2015 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160205212725/https://books.google.co.uk/books?id=txiVHNQ4YfsC |archivedate=5 February 2016 |df=dmy-all }}</ref>
<gallery>
File:Anupgarh fort.jpg|ਅਨੂਪਗੜ੍ਹ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਅਨੂਪਗੜ੍ਹ ਕਿੱਲਾ
File:Hanumangarh Bhatner fort.jpg|[[ਹਨੂੰਮਾਨਗੜ੍ਹ]] ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਭੱਟਨਰ ਕਿੱਲਾ
</gallery>

== ਇਤਿਹਾਸ ==
=== ਟਾਈਮਲਾਈਨ ===
* 3300–1500 BCE: [[ਸਿੰਧੂ ਵਾਦੀ ਤਹਿਜ਼ੀਬ]]
* 1500–1000 BCE: ([[ਰਿਗਵੇਦ|ਰਿਗਵੇਦਕ]]) [[ਵੇਦਕ ਤਹਿਜ਼ੀਬ]]
* 1000–500 BCE: ਅੱਧ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਵੇਦਕ ਜ਼ਮਾਨਾ
* 599 BCE: [[ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ|ਮਹਾਵੀਰ]] ਦਾ ਜਨਮ
* 567–487 BCE: [[ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ]] ਦਾ ਵਕ਼ਤ
* 550 BCE – 600 CE: [[ਬੁੱਧ ਧਰਮ|ਬੁੱਧਮੱਤ]] ਰਿਹਾ ਜਾਰੀ
* 326 BCE: [[ਸਿਕੰਦਰ]] ਵਲੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਧਾਵਾ
* 322–298 BCE: ਚੰਦ੍ਰਾਗੁਪਤਾ 1, [[ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ|ਮੌਰੀਆ]] ਜ਼ਮਾਨਾ
* 273–232 BCE: ਅਸ਼ੋਕਾ ਦਾ ਅਹਿਦ 
* 125–160 BCE: ਸਾਕਿਆਂ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ
* 2 BCE: ਸਾਕਿਆਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਅਗਾਜ਼ 
* 45–180: [[ਕੁਸ਼ਾਣ ਸਲਤਨਤ|ਕੁਸ਼ਾਣ]]ਾਂ ਦਾ ਰਾਜ  
* 320–550: [[ਗੁਪਤ ਸਾਮਰਾਜ|ਗੁਪਤ ਸਾਮਰਾਜ]]
* 500: [[ਹੂਣ|ਹੰਨਕ]] ਧਾਵਾ
* 510–650: [[ਹਰਸ਼|ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ]] ਜ਼ਮਾਨਾ
* 711–713: [[ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਕਾਸਿਮ]] ਵਲੋਂ ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਤਾ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ 
* 713–1200: ਰਾਜਪੂਤ ਸੂਬਿਆਂ, [[ਕਾਬੁ'
# 
* [[]]'ਲ ਸ਼ਾਹੀ]] ਅਤੇ ਨਿੱਕੀਆਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀਆਂ
* 1206–1290: [[ਮੁਹੰਮਦ ਗ਼ੌਰੀ]] ਵਲੋਂ [[ਗ਼ੁਲਾਮ ਖ਼ਾਨਦਾਨ|ਮਮਲੁਕ ਘਰਾਣਾਸ਼ਾਹੀ]] ਦੀ ਕਾਇਮੀ
* 1290–1320: [[ਜਲਾਲੁੱਦੀਨ ਖ਼ਿਲਜੀ]] ਵਲੋਂ [[ਖ਼ਿਲਜੀ ਵੰਸ਼|ਖ਼ਿਲਜੀ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਕਾਇਮੀ
* 1320–1413: [[ਗ਼ਿਆਸੁੱਦੀਨ ਤੁਗ਼ਲਕ]] ਵਲੋਂ [[ਤੁਗ਼ਲਕ ਵੰਸ਼|ਤੁਗ਼ਲਕ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਕਾਇਮੀ
* 1414–1451: [[ਖ਼ਿਜ਼ਰ ਖ਼ਾਨ]] ਵਲੋਂ ਸਇਦ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਕਾਇਮੀ
* 1451–1526: [[ਬਹਲੂਲ ਲੋਧੀ]] ਵਲੋਂ [[ਲੋਧੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨ|ਲੋਧੀ ਸਲਤਨਤ]] ਦੀ ਕਾਇਮੀ
* 1469–1539: [[ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ]]
* 1526–1707: [[ਮੁਗਲ ਸਲਤਨਤ|ਮੁਗ਼ਲ]] ਰਾਜ
** 1526–1530: [[ਬਾਬਰ|ਜ਼ਹੀਰੁੱਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਬਾਬਰ]]
** 1530–1540: [[ਹੁਮਾਯੂੰ|ਨਾਸਿਰੁੱਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਮਾਯੂੰ]]
** 1540–1545: ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਦਾ [[ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ]]
** 1545–1554: [[ਇਸਲਾਮ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ]]
** 1555–1556: [[ਹੁਮਾਯੂੰ|ਨਾਸਿਰੁੱਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਮਾਯੂੰ]]
** 1556–1556: [[ਹੇਮੂ| ਹੇਮ ਚੰਦਰ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤ]]
** 1556–1605: [[ਅਕਬਰ|ਜਲਾਲੁਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਅਕਬਰ]]
** 1605–1627: [[ਜਹਾਂਗੀਰ|ਨੂਰੁੱਦੀਨ ਸਲੀਮ ਜਹਾਂਗੀਰ]]
** 1627–1658: [[ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ|ਸ਼ਾਹਅੱਬੂਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ]]
** 1658–1707: [[ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ|ਮੁਹਿਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ]]
* 1539–1675: [[ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ]] ਤੋਂ [[ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ]] ਤੱਕ 8 ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦਾ ਦੌਰ
* 1675–1708: [[ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ]] (10ਵਾਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ)
* 1699: [[ਖ਼ਾਲਸਾ]] ਜ਼ਾਹਰ
* 1708–1713: [[ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ]] ਦੀ ਤਸਖ਼ੀਰ
* 1714–1759: ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਲੋਂ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਅਤੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਜੰਗ 
* 1739: [[ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ]] ਵਲੋਂ ਧਾਵਾ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਏ ਮੁਗ਼ਲ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ
* 1747–1772: [[ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ]] ਦੇ ਅਧੀਨ ਦੁਰਾਨੀ ਸਲਤਨਤ
* 1756–1759: ਸਿੱਖ ਅਤੇ [[ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ]] ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤਾਲਮੇਲ 
* 1761: [[ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਤੀਜੀ ਲੜਾਈ]], ਦੁਰਾਨੀ ਸਲਤਨਤ ਅਤੇ ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚਕਾਰ 
* 1762: ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਵਲੋਂ 2ਜੇ ਧਾਵੇ ਵਕ਼ਤ 2ਜਾ [[ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ|ਘੱਲੂਘਾਰਾ]] 
* 1765–1801: ਸਿੱਖ [[ਮਿਸਲ|ਮਿਸਲਾਂ]] ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਜਿਨ੍ਹਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖ਼ਾਸਾ ਹਿਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਖਤਿਆਰ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ 
* 1801–1839: [[ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ]] ਲੀਡਰੀ ਅਧੀਰ [[ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ]] ਕਾਇਮ<ref>{{Cite web|url=https://punjabitribuneonline.com/news/literature/punjab-of-two-centuries-ago-18823|title=ਦੋ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ|last=ਹਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਪੰਨੂ|first=|date=|website=Tribuneindia News Service|publisher=|language=pa|access-date=2020-09-20}}</ref>
* 1845–1846: [[ਪਹਿਲੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ]]
* 1846: ਜੰਮੂ ਨਵੇਂ ਸੂਬੇ [[ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ]] ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਿਆ
* 1848–1849: [[ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ]]
* 1849: ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ [[ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ]] ਮੁਕਮਲ ਕਬਜ਼ਾ
* 1849–1947: ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ 
* 1901: [[ਪੇਸ਼ਾਵਰ]] ਅਤੇ ਨਾਲ਼ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕੀਤੇ ਗਏ
* 1911: ਦਿੱਲ੍ਹੀ ਦੇ ਕੁੱਜ ਹਿੱਸੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕੀਤੇ ਗਏ 
* 1947: ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਵੰਡ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਕਸੀਮ ਕੀਤਾ, ਚੜ੍ਹਦਾ ਹਿੱਸਾ (ਦੋ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ਼) ਚੜ੍ਹਦਾ ਪੰਜਾਬ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਲਹਿੰਦਾ ਹਿੱਸਾ (ਤਿੰਨ ਦਰਿਆ) [[ਲਹਿੰਦਾ ਪੰਜਾਬ]]
* 1966: ਚੜ੍ਹਦਾ ਪੰਜਾਬ ਤਿੰਨ ਹਿਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ: [[ਚੜ੍ਹਦਾ ਪੰਜਾਬ]], [[ਹਰਿਆਣਾ]] ਅਤੇ [[ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼]]
* 1973–1995: [[ਪੰਜਾਬ ਬਗਾਵਤ|ਪੰਜਾਬ ਬਗ਼ਾਵਤ]]

==ਹਵਾਲੇ==
{{reflist|2}}

[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਪੰਜਾਬ]]
[[ਸ਼੍ਰੇਣੀ:ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ]]